دانشنامه ایرانیکا مفصل‌ترین و مستندترین و علمی‌ترین اثر تحقیقی دربارۀ تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران است که در یکی از معتبرترین مراکز علمی جهان، دانشگاه کلمبیا، و با همکاری ۱۵۰۰تن از برجسته‌ترین استادان و محققان کشورهای مختلف جهان تدوین و منتشر می‌شود.
در گفتگویی با دکتر احمد اشرف، از همکاران نزدیک دکتر احسان یارشاطر، بنیانگذار این دانشنامه، مروری داشتیم بر ویژگی‌های دانشنامه و پیشرفت‌های اخیر آن و برنامه‌های آیندۀ آن.
– حوزۀ شمول دانشنامه از نظر تاریخی و جغرافیایی چیست؟
ــ قلمرو دانشنامه شامل تمام سرزمین‌هایی است که در آنها به یکی از زبان‌های ایرانی، که زبان فارسی تنها یکی از آنهاست، سخن می‌گفته‌اند و یا می‌گویند. بنابراین مطالب دانشنامه نه تنها شامل افغانستان و تاجیکستان و کردستان و بلوچستان می‌شود بلکه به سرزمین‌های آسیای مرکزی و قفقاز و چین غربی و شبه قارۀ هند، که در دوران‌های گذشته زبان‌های ایرانی در آنها رواج داشته یا هنوز رواج دارد نیز در قلمرو دانشنامه قرار دارد. گذشته از آن، روابط ایران با کشورهای همسایه و یا کشورهای دیگر و تأثیرات متقابل ایران با آنها نیز مورد نظر دانشنامه است.
ازنظر تاریخی هرچه از دوران پیش از تاریخ تا ادوار تاریخی، از دوران باستان تا امروز در سرزمین ایران یا فلات ایران اتفاق افتاده موضوع بررسی و تدوین مقالات دانشنامه است.
– با اینهمه گستردگی، موضوعات دانشنامه چه مباحثی را در بر می‌گیرد؟
ــ در واقع هیچ اطلاع با اهمیت دربارۀ تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران از باستان‌شناسی و جغرافیا و ادبیات و هنر و معماری و مذاهب و اساطیر گرفته تا فلسفه و عرفان و موسیقی و انسان‌شناسی و اقتصاد و جامعه‌شناسی و روابط بین‌المللی و پزشکی و بهداشت و فولکلور و حتی نباتات و حیوانات ایران نیست که در دانشنامه نیامده باشد.
– نویسندگان مقالات دانشنامه چه کسانی هستند؟
ــ تاکنون حدود ۱۵۰۰نفر از دانشمندان ایران‌شناس از سراسر جهان در تدوین مقالات ایرانیکا با ما همکاری کرده‌اند. ازجمله از آمریکا و کانادا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، اتریش، ایتالیا، هلند، سوئد و نروژ، دانمارک، لهستان، بلغارستان، مجارستان، جمهوری چک، روسیه، ارمنستان، گرجستان، آسیای میانه، استرالیا، ژاپن و هند و پاکستان و ترکیه و البته ایران، که متأسفانه تنها ۱۰درصد نویسندگان را در بر می‌گیرد.
نویسندگان دانشنامه از استادان و محققان دانشگاه‌ها و مؤسسات معتبر تحقیقاتی این کشورها هستند.
– سبب اینکه اینهمه ایران‌شناس در مؤسسات علمی این کشورها دربارۀ ایران تحقیق می‌کنند، چیست؟
ــ برای روشن شدن این موضوع باید از پیش‌زمینه‌ای سخن بگویم. ایرانیکا مانند سکه‌ای است که یک روی آن تمام رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی قرار دارند، که تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران گنجینۀ عظیمی برای پژوهش‌های علمی آنان در اختیارشان می‌گذارد.
روی دیگر سکۀ ایرانیکا این است که آنچه این دانشمندان عرضه می‌کنند شناخت و حفظ و اشاعۀ میراث فرهنگی ما ایرانیان است و ما باید از این جهت از آنان بسیار ممنون باشیم.
حال باید نگاهی داشته باشیم به چگونگی علاقۀ دانشمندان رشته‌های گوناگون علوم انسانی و اجتماعی به ایران همچون مطالعات تاریخی و جغرافیایی، زبان شناسی و ادبیات تطبیقی، تاریخ هنر و معماری، باستان‌شناسی، مطالعات ادیان، فرهنگ عامه، انسان‌شناسی، علوم سیاسی و روابط بین‌المللی، جامعه‌شناسی، روانشناسی اجتماعی، دموگرافی و مطالعات جمعیت‌شناسی و رشته‌های دیگر. بنابراین، مطالب دانشنامه مورد استفاده در همۀ گروه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌های این کشورها قرار دارد که ممکن است به ایران امروز و اتفاقاتی که در آن می‌افتد دلبستگی چندانی هم نداشته باشند اما علاقۀ آنها به رشته‌ای است که در آن کار می‌کنند.
تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران همچون خزانۀ بسیار گسترده‌ای است که مواد و مصالح لازم را در اختیار دانشمندان تمام رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی می‌گذارد؛ به‌عنوان مثال زبانشناسی، که مهمترین رشتۀ علوم انسانی است، ده‌ها زبان مشخص و متمایز و صدها لهجه را برای پژوهش‌های خود در این گنجینۀ عظیم در اختیار دارد؛ همچون فارسی باستان، فارسی میانه، فارسی جدید، کردی، زبان دری، بلوچی، لری، گیلکی، مازندرانی، پشتو، زبان اوستایی، سکائی، ختنی، سغدی، زبان اُستیک. افزون بر اینها، زبان‌های غیر ایرانی در ایران که شامل زبان‌های عیلامی، آرامی، آسوری، ترکی و عربی است و همۀ آنها موضوع تحقیقات علمی زبانشناسی هستند.
ادیان ایرانی شامل دین زرتشتی، مزدکی و مانوی و ادیانی که در دوران اسلامی به سرزمین ایران وارد شدند همچون ملل و نحل اسلامی از شیعه و سنّی گرفته تا اسماعیلی و زیدی و انواع فرق صوفیه گنجینۀ بزرگی برای شناخت ادیان در اختیار دانشمندان ایران‌شناس قرار می‌دهند.
باستان‌شناسان نیز گنجینۀ عظیمی برای مطالعات و کاوش‌های علمی در تمام نواحی ایران در اختیار دارند که مهمترین آنها را بیشتر ایرانیان می‌شناسند. همۀ این آثار تاریخی از موضوعاتی هستند که در ایرانیکا معرفی می‌شوند و بخش بزرگی از عناوین ایرانیکا را تشکیل می‌دهند.
انسان‌شناسی نیز از رشته‌هایی است که خزائن بزرگی از گروه‌های بیشمار قومی و زبانی در ایران در اختیار دارد که بیشتر آنها از نظر تحقیقات علمی هنوز ناشناخته هستند.
این بحث را می‌توانیم برای رشته‌های دیگر علوم انسانی و اجتماعی نیز همچنان ادامه بدهیم. اما متأسفانه فرصتی در این گفتگو برای بررسی آنها نداریم.
– ترجمۀ فارسی ایرانیکا در چه مرحله‌ای است؟
ــ در ابتدا باید توجه شما و خوانندگان را به این نکته جلب کنم که دانشنامه در ابتدا به زبان فارسی منتشر می‌شد. بدین معنی که ده جزوه زیر عنوان «دانشنامۀ ایران و اسلام» در تهران انتشار یافت. اما هنگامی که در جریان انقلاب بنگاه ترجمه و نشر کتاب از سوی جوانان انقلابی اشغال شد بنیانگذار دانشنامه، انتشار ایرانیکا را به زبان انگلیسی بنیاد گذاردند و با کمک دانشگاه کلمبیا و بنیاد ملی علوم انسانی، آن را به زبان انگلیسی منتشر کردند.
انتشار دانشنامه به‌زبان انگلیسی، که در دنیای امروز به‌صورت زبان بین‌المللی علوم و ارتباطات جمعی درآمده است، برای شناساندن ایران به گروه بزرگی از دانشمندان و علاقمندان در سراسر جهان، وسیلۀ بسیار مناسبی است.
ترجمۀ فارسی هم گرفتاری‌ها و مشکلات خودش را دارد و نیاز به یک دستگاه وابسته‌ای دارد که فعلا در اولویت ما نیست. اما البته افرادی مجموعه‌هایی از مقالات ایرانیکا دربارۀ پوشاک یا انقلاب مشروطه یا ادبیات داستانی در ایران‌زمین به‌صورت کتاب، به فارسی ترجمه و منتشر کرده‌اند.
– اگر ممکن است لطفاً تشکیلاتی که این کار بزرگ را انجام می‌دهد، معرفی کنید.
ــ تشکیلات دانشنامه شامل بنیانگذار و سرویراستار و هیأت سه‌نفری ویراستاران ارشد (احمد اشرف، محسن آشتیانی و کریستوفر برونر) است که جانشین سرویراستار هستند و هفت نفر ویراستار، و یک نفر هم هماهنگ‌کنندۀ انتشار الکترونیک ایرانیکاست. بنا براین، تشکیلات ایرانیکا بسیار جمع و جور و کوچک و شامل ۱۲نفر است.
ده سال پیش که دانشنامه مورد توجه برخی از مقامات Google قرار گرفته بود و یکی از کارشناسان آن دستگاه را برای ارزیابی فرستاده بودند، اولین سؤالی که کردند این بود که چند در صد بودجۀ ایرانیکا صرف تحقیق و تهذیب مقالات می‌شود و چند درصد آن به مصرف امور اداری می‌رسد. وقتی به آنها گفتیم که ما تنها یک نفر کادر اداری و مالی داریم و کمتر از ده درصد بودجه ما صرف امورغیرتحقیقی می‌شود، شگفت‌زده شدند و رفتند و در جشنوارۀ سانفرانسیسکو به دانشنامه کمک مالی کردند.
– دانشگاه کلمبیا و بنیاد علوم انسانی آمریکا از ابتدای کار، حامیان اصلی مالی دانشنامۀ ایرانیکا بودند. آیا همچنان این دو بنیاد منابع مالی ایرانیکا را تأمین می‌کنند؟
ــ از همان ابتدا، مرکز ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیا، محل کار و پشتیبانی پژوهشی و اداری را در اختیار ایرانیکا قرار داد. بنیاد علوم انسانی آمریکا هم برای ۳۵سال به ما کمک مالی می‌کرد و دو سوم بودجۀ ما را تأمین می‌کرد و یک سوم دیگر را باید خود ما از راه کمک‌های مالی دوستداران ایرانیکا و با زحمت زیاد تهیه می‌کردیم.
– یعنی این بنیاد دیگر به شما کمک مالی نمی‌کند؟ علت قطع این حمایت چیست؟
ــ امسال آخرین باری بود که به ما کمک مالی کردند. کمک‌های مالی این بنیاد معمولا از یک تا سه سال است. ایرانیکا یکی از طرح‌هایی بود که هم از نظر طول مدت که به ۳۵سال رسیده است و هم مبلغ کمک برای این بنیاد، استثنایی بود.
– حالا که این کمک قطع شده، شما از نظر تأمین مالی مشکل نخواهید داشت؟ این هزینه را چگونه تأمین می‌کنید؟
ــ دکتر یارشاطر در سال ۱۹۹۰ بنیاد دانشنامۀ ایرانیکا را برای تأمین بودجۀ دانشنامه تأسیس کردند تا این اطمینان به‌طور قطع برایشان حاصل شود که ایرانیکا بدون وقفه ادامه پیدا خواهد کرد. برای کسانی که خیلی علاقمند هستند بدانند که چه کسانی چه اندازه به بنیاد ایرانیکا کمک کرده‌اند، باید بگویم که موقوفۀ بنیاد در حال حاضر به حدود ۲۰میلیون دلار رسیده است که نیمی از درآمد سالانۀ آن، هزینه‌های ایرانیکا را تأمین می‌کند.
البته تعداد کسانی که به بنیاد کمک کرده‌اند بیشمار است. این کمک‌ها بیشتر در جشنواره‌های سالانۀ بنیاد که در شهرهای نیویورک، واشنگتن، لوس‌آنجلس، هیوستن، سانفرانسیسکو، لندن، گاردن‌سیتی، میامی و تورنتو برگذار شد، گردآوری شده است.
اما حامیان بزرگ ایرانیکا چند نفرند:
یکی زنده‌یاد خسرواقبال، دومین رئیس هیأت امنای بنیاد ایرانیکا، که مبلغ ۲میلیون دلار در وصیت‌نامۀ خود برای این موقوفه تخصیص داده بودند. دومین حامی بزرگ ایرانیکا، آقای محمود خیامی، رئیس افتخاری دائمی هیأت امنای ایرانیکا هستند که نزدیک به دو میلیون دلار از دارایی خود را به بنیاد ایرانیکا اهداء کرده‌اند. سومین حامی بزرگ ایرانیکا، آقای خسرو سمنانی رئیس پیشین هیأت امنای ایرانیکا و خانم غزاله سمنانی هستند که حدود ۲میلیون دلار از دارایی خود را یا به‌صورت نقد و یا با اهدای اشیاء قیمتی برای حراج در مناسبت‌های مختلف، در اختیار بنیاد گذارده‌اند. دیگر از حامیان بزرگ ایرانیکا آقای دکتر آبتین ساسان‌فر، معاون هیأت امنا و زنده‌یاد دکتر اکبر قهاری، رئیس پیشین هیأت امنا و زنده‌یاد دکتر رضا رستگار رئیس پیشین هیأت امنا و سرکار خانم صدیقه رستگار که هر یک نیم میلیون دلار به بنیاد دانشنامه کمک کرده‌اند.
بنیاد علوم انسانی آمریکا نیز افزون بر کمک‌های سالانه به بودجۀ ایرانیکا، به مناسبت خدمات ارزندۀ ایرانیکا به پیشرفت علوم انسانی در آمریکا در سال ۲۰۰۰ مبلغ ۵۰۰هزار دلار به موقوفۀ ایرانیکا اهدا کرد.
از حامیان دائمی ایرانیکا، بنیاد میراث ایران است که بنیاد غیر انتفاعی دکتر یارشاطر است و تا کنون نیم میلیون دلار برای هزینه‌های جاری به بنیاد دانشنامه کمک کرده و این کمک را در آینده نیز ادامه خواهد داد. دیگر از حامیان ایرانیکا، دو نفر از مقامات Google هستند که حدود ۴۰۰هزار دلار کمک کرده‌اند. آقای وحید علاقبند و خانم مریم علاقبند و خانم فرانک و آقای مهیار امیرصالح که در جشنواره‌ها به بنیاد دانشنامه کمک کرده‌اند. بنیاد فرهنگی روشن (خانم دکتر الاهه میرجلالی امیدیار) که ۳۰۰هزار دلار کمک کرده‌اند و خانم انوشه انصاری که ۲۵۰هزار دلار کمک کرده‌اند. عده بیشتری از ۱۰۰هزار تا ۲۰۰هزار دلار و تعداد بسیار زیادی از هزار دلار تا ۱۰۰هزار دلار به موقوفۀ ایرانیکا کمک کرده‌اند.
– در حال حاضر دانشنامه در چه مرحله‌ای است و چندمین جلد آن در حال تدوین است؟
ــ دانشنامۀ ایرانیکا، که در ۴۰سال پیش به‌وسیلۀ دکتر احسان یارشاطر بنیان یافت و نخستین جزوۀ آن در سال ۱۹۸۲ منتشر گردید، هم اکنون به جلد شانزدهم که حاوی عناوینی است که با حرف K آغاز می‌شوند رسیده است. برای این که چاپ کاغذی دانشنامه به‌پایان برسد و مثلا مقالات مربوط به زرتشت و آئین او عرضه گردد باید در انتظار می‌ماندیم تا جلد ۲۵ چاپ شود تا ما بتوانیم از این مقالات استفاده کنیم. بنا بر این ما از ۱۵سال پیش وارد فضای الکترونیک شده‌ایم. امروز نه‌تنها حدود ۷هزار مقاله که در ۱۵ جلد و نیمی از جلد شانزدهم در وبسایت ما در دسترس است بلکه بیش از ۹۰۰مقالۀ دیگر هم که شامل عناوینی است که با حرف‌های از A تا Z شروع می‌شوند، هم اکنون در دسترس علاقمندان قرار گرفته‌‌اند.
– یعنی انتشار آنلاین به‌کلی جایگزین چاپ مکتوب خواهدشد؟
ــ با توجه به این که دکتر یارشاطر علاقمند به انتشار چاپی هستند این کار را ادامه می‌دهیم اما معیار پیشرفت، مقاله‌هایی است که در وبسایت ما در دسترس قرار می‌گیرند. ببینید؛ الان هفت ونیم میلیارد ابزارهای جدید ارتباطی متحرک همچون لپ‌تاپ، موبایل‌های هوشمند، نوت‌بوک در جهان وجود دارد که ایرانیکا به‌راحتی در دسترس آنها قرار دارد. هم اکنون آمار سالانۀ بازدید‌کننده از وبسایت ما، یک میلیون نفر است، در حالی که در تیراژ نسخه‌های چاپی ما در حال حاضر ۴۰۰نسخه و در بهترین وضعیت ۹۰۰نسخه بود. در سال گذشتۀ میلادی، انجمن کتابداران آمریکا بر اساس ۱۳ معیار مختلف ازجمله کیفیت علمی مقالات و قابلیت دسترسی آسان، ایرانیکا را به‌عنوان یکی از بهترین وبسایت‌های مرجع، که به‌صورت رایگان خدمت می‌کنند، انتخاب کرد. تنها ایرادی که بر اساس معیارهای این انجمن متذکر شده بودند، نداشتن اطلاعات به صورت چندرسانه‌ای بود که این امکان را هم ما از سال گذشته به وبسایت اضافه کرده‌ایم؛ بدین ترتیب که نمونه‌های صوتی مقالات موسیقی را به مقالات این موضوع اضافه می‌کنیم و نیز در جریان افزودن ویدیوهای زبانشناسی و لهجه‌شناسی به مقالات زبانشناسی هستیم.
– پیش از این، آقای یارشاطر گفته بودند که انتشار چاپ اول دانشنامۀ ایرانیکا تا سال ۲۰۲۰ تمام می‌شود. آیا همچنان در چارچوب همان برنامۀ اعلام شده کار می‌کنید؟
ــ اگر ایرانیکا در چهل سالی که از انتشار آن می‌گذرد تنها ۱۶ جلد از دانشنامه را منتشر کرده باشد چگونه امکان دارد که ده جلد باقیمانده را در ظرف پنج سال و یا حتی ده سال منتشر کند. بنابراین منظور دکتر یارشاطر این بوده است که تا سال ۲۰۲۰ ما با کوشش بسیار امیدواریم که بتوانیم ۹۰درصد از مهمترین مقالات مربوط به تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران را در سایت ایرانیکا و نیز در جزوات چاپ کاغذی آن، در دسترس محققان و دانشمندان ایران‌شناس قرار دهیم. برای این منظور نیز از حدود سی تن از ویراستاران مشاور ایرانیکا خواسته‌ایم که فهرست مهمترین عناوین را برحسب اهمیت، در مراتب سه‌گانه از یک تا سه قرار دهند تا این مقالات به‌ترتیب اهمیت تهیه شده و خارج از نوبت الفبایی چاپی در آنلاین منتشر گردند.
چنانکه به‌اختصار در جشن نود و پنجمین سالگرد تولد دکتر یارشاطر در ۱۷ماه آوریل به استحضار ۱۵۰ نفر حاضران در باشگاه استادان دانشگاه کلمبیا رساندم، دکتر یارشاطر با تکامل دانشنامۀ ایرانیکا، از یک دانشنامۀ چاپی به سبک متداول و جامد قدیم به یک مرکز پویا و معتبر و فعال و دائمی اطلاعات و داده‌های ایران‌شناسی، رسالت خودشان را به‌طور کامل به انجام رسانده‌اند و حال برعهدۀ همکاران ایشان است تا این مرکز علمی داده‌ها و اطلاعات ایران‌شناسی را برای همیشه فروزان نگاه‌دارند. البته باید توجه داشت که کار چاپ جزوه‌ها و مجلدات ایرانیکا نیز همچنان ادامه خواهد یافت و به‌طور قطع، جلد شانزدهم در سال آینده به‌طبع خواهد رسید.
– با سپاس از شما به خاطر این گفتگو و وقتی که در اختیار کیهان لندن و خوانندگانش گذاشتید.
