آزاده کریمی – در حالی روز جهانی صنایع دستی فرا می‌رسد که صنایع دستی ایران به گفته معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی بهمن نامور مطلق، طی ۱۰ سال گذشته به اندازه ۱۰۰ سال بازار صنایع دستی جهان را از دست داده است.
۱۰ ژوئن(۲۰ خرداد) روز جهانی صنایع دستی و سالروز تاسیس «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان نهادی وابسته به یونسکو است. این شورا برای حفاظت از صنایع دستی به عنوان بخشی از حیات فرهنگی- اقتصادی کشورهای دنیا فعالیت می‌کند. ایران از سال ۱۳۴۷ توسط سازمان صنایع دستی ایران به عضویت شورای جهانی صنایع دستی در آمده است.
برخورداری از۳۶۶ هنر صنایع‌دستی، ایران را جزو کشورهایی با تنوع صنایع دستی بالا قرار داده، ولی با این وجود ضعف مدیریت، کاهش قدرت خرید داخلی، نبود نوآوری، اصرار بر تقلید از سبک‌ها و نقش‌های قدیمی، قاچاق صنایع دستی، تحریم‌های بین‌المللی، بی‌توجهی به خواست بازار متقاضی، نوپا بودن در بازرگانی آنلاین، پایین بودن کیفیت مواد خام، کمبود فضای عرضه صنایع دستی، کاهش وجه هنری در صنایع دستی و بالا رفتن قیمت صنایع دستی، ایران را تا رتبه سی‌ام صادرات در این عرصه پایین کشیده است.
بهمن نامور مطلق معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی شرایط مناسب صنایع دستی را در ۱۰ سال اخیر، موجب عقب ماندن ایران به اندازه ۱۰۰ سال از بازار بین‌المللی دانسته است. اما بازار داخلی نیز با رویکرد مردم به اجناس دیگر و عمدتا خارجی، رونق لازم را ندارد و کمپین حمایت از خرید صنایع‌دستی با شعار «هنر ایرانی شایسته خانه ایرانی است» و طرح «حمایت از هنرمندان و استادکاران صنایع دستی» در مجلس شورای اسلامی نیز از همین رو به راه افتاده است.
سهم صنایع دستی و فرش در صادرات غیرنفتی سال ۹۴ فقط هشت دهم درصد بوده و جایگاه آخر صادرات غیرنفتی را داشته. صادرات ایران در سال گذشته ۱۲ هزار تن به ارزش ۳۳۳ میلیون دلار صادرات صنایع دستی بوده، که نسبت به سال ۹۳ کاهش ۳۰ درصدی از حیث وزن و افت ۱۴ درصدی از لحاظ ارزش مالی را نشان می‌دهد.
سهم ایران از گردش مالی ۱۰هزار میلیاردی بازار زیارتی صنایع دستی مثل تسبیح، سجاده، انگشتر و تزئینات خرد نیز با وجود تلاش برای جذب بازارهای مذهبی و زیارتی تنها ۵ درصد است، در حالی که چین این بازار را به دست گرفته است.
با اعمال تحریم‌های بین‌المللی، ایران بازارهای اروپا، آمریکای شمالی و بخشی از آسیا را از دست داد و عمده صادرات را متوجه کشورهای ترکیه، آلمان، اندونزی، قبرس، لبنان، استرالیا کرد. اما واردات صنایع دستی قاچاق خصوصا از چین بازار کارگاه‌های خانگی که عمده‌ترین تولیدکنندگان صنایع دستی‌اند را کساد کرده است. قاچاق کپی‌های ارزان قیمت صنایع دستی تا کنون باعث از بین رفتن بیش از ۱۰ هزار شغل در این عرصه شده است.
از ۵/۲ میلیون هنرمند و تولیدکننده صنایع دستی تنها ۳۶۵ هزار نفر زیر پوشش سازمان میراث فرهنگی قرار دارند و ۷۵ هزار نفر بیمه هنرمندان صنایع دستی شده‌اند. اما سازمان تامین اجتماعی به دلیل بدهی چند ساله دولت، این تعداد را تا سقف ۵ هزار نفر کاهش داده است.
کاهش بیمه هنرمندان صنایع‌دستی به‌دلیل نتایج بازرسی سازمان تامین اجتماعی در استان‌‌ها مبنی بر تغییر کاربری یا عدم فعالیت کارگاه‌های تولیدی بوده، درحالی که باید دلایل قطعی بر حمایت بیشتر از تولیدکنندگان صنایع دستی باشند.
عدم اقبال داخلی و خارجی و منسوخ شدن ده‌ها هنر دستی چون چلنگری، سفال، نمدمالی، مشبک فلزی، سوخت روی چوب، کرباس‌بافی، حمام‌سری، فوت‌بافی، میخ و زین‌سازی هنرمندان بسیاری را مجبور به تغییر شغل کرده است.
فرش ایرانی نیز که روزگاری قیمتی معادل برلیان داشت، امروز سرنوشت غم‌انگیزی پیدا کرده است. کپی‌برداری طرح‌های ایرانی و تلفیق آنها با نیروی کار ارزان کشورهای هند، پاکستان، نپال و چین موجب شده تا فرش‌های بافت این کشورها بسیار ارزان تر از فرش ایران باشند و جای فرش ایرانی را در بازارهای جهانی و حتی در خود ایران بگیرند.
با ورود نپال، چین، پاکستان، افغانستان، هندوستان و ترکیه به بازار فرش جهان، بسیاری از سرمایه‌داران ایرانی برای تولید ارزان فرش در این کشورها سرمایه‌گذاری کردند و تجربیات بافندگان داخلی را در اختیار آنها قرار دادند.
از سال ۷۴ رکود فرش در ایران آغاز شد و از فروش ۳۶ تن فرش در سال، اکنون به ۳ هزار و ۹۰۰ تن رسیده و فقط ۳۰ درصد حجم تجارت جهانی فرش از آن ایران است.
سعید اکبرزاده یکی از فروشندگان صنایع دستی در آلمان درباره وضعیت کنونی فروش هنرهای دستی ایران به کیهان لندن می‌گوید: از وقتی سفر به ایران نسبت به قبل زیاد شده، آلمانی‌ها به طور مستقیم اقدام به خرید صنایع دستی می‌کنند. ایرانی‌ها هم وقتی خارج از کشور زندگی می‌کنند، تازه یادشان می‌افتد که چه صنایع دستی در ایران تولید می‌شود و اغلب هم خانواده‌ها از داخل ایران برایشان می‌فرستند.
او اضافه می‌کند: ما یک غرفه نمایشگاه صنایع دستی در برلین اجاره کردیم و فقط توانستیم معادل هزینه‌ای که کردیم، فروش کنیم. مدت‌هاست یک سری صنایع دستی برای فروش گذاشته‌ایم ولی یک خریدار نداریم. پول گمرک، مالیات و بیمه هم داده‌ایم.
این فروشنده صنایع دستی در شهر برلین با اشاره به نقاط ضعف صنایع دستی در ایران می گوید: این صنایع در ایران هنوز نتوانسته از نظر صنعتی خودش را با بازار جهانی وفق دهد و همچنان در همان عهد قدیم خودش مانده است. متاسفانه کیفیت محصولات اصلا خوب نیست و از بدترین مواد استفاده می‌کنند. خصوصا در صنایع فلزی، ایمنی مصرف‌کننده در نظر گرفته نشده، احتمال بریدن دست و زخمی شدن وجود دارد. این در حالیست که خریدار آلمانی از فروشنده تضمین امنیت کالا را هم می‌خواهد، و اگر مشکلی پیش بیاید فروشنده باید جوابگو باشد.
اکبرزاده چرخه تولید و فروش صنایع دستی را نیازمند تغییر می‌داند و چنین می‌گوید: صنایع دستی باید مصرفی باشند و از شکل صرفا تزئینی خارج شوند. خریدن یک ظرف تزئینی ۲۰۰ یورویی یا یک میز خاتم هزار یورویی برای کشوری مثل آلمان اصلا مناسب نیست. زمانه تغییر کرده است، کسی سالن پذیرایی برای مهمان تزئین نمی‌کند، ولی وسایل روزانه مصرفی همیشه خواهان دارد. ضمن اینکه نگهداری وسایل بزرگ فلزی با توجه به آب و هوای هر کشوری مشکلات خودش را دارد. مثلا در آلمان تجربه نشان داده وقتی صنایع فلزی با آب و هوا سازگاری ندارند و خراب می‌شوند.
او بازار اروپا را متفاوت از آمریکا و کانادا می‌داند: در اروپا بیشتر وسایل گالری فروش می‌روند ولی در بازار آمریکا و کانادا وسایل بزرگتر هم به فروش می‌رسد. اما در اروپا به دلیل نزدیک بودن ترکیه، معمولا آلمانی‌ها از ترکیه خرید می‌کنند تا از خود آلمان.
اعظم یکی از گلیم‌بافان تبریزی ساکن هرمزگان درباره رونق کار خود به کیهان لندن، می‌گوید: فروش گلیم، فرش و تابلوفرش به خاطر تحریم‌ها به صفر رسید و کارمان به کسادی برخورد. کار از بافنده‌ها می‌گرفتم، ولی خریداری نبود. الان ۴۰ تا تابلو فرش داریم ولی یکسال است که فروش نرفته‌اند.
او اضافه می‌کند: مردم عادی گلیم و تابلو کم می‌خرند، بیشتر خریداران تاجرند و به دبی و ترکیه می‌فرستند که شنیدم خوب فروش می‌رود. فروش آنقدر که ما زحمت می‌کشیم، خوب نیست.
این بافنده همچنین درباره وضعیت صنایع دستی هرمزگان می‌گوید: خانم‌ها تولیدکننده هستند و مردها می‌فروشند. حصیر بندرعباس فروش خوبی دارد، شوهرم لباس‌های بندری، روسری و زیورآلات بندری می‌فروشد و خریدار خودش را هم دارد.
او در این باره که چقدر مورد حمایت مسئولین قرار می‌گیرد، می‌گوید: من بیمه هستم، دولت تولیدکنندگان صنایع دستی را بیمه می‌کند. وام هم می‌دهد البته در مقایسه خیلی زیاد نیست ولی تا ۲۰۰ میلیون تومان به ما وام می‌دهد.
محمد استاد خاتم‌کاری از استان فارس نیز با اشاره به کپی‌برداری از هنر خاتم‌کاری ایران به کیهان لندن می‌گوید: در حیطه خاتم‌کاری چین و پاکستان رقیبی برای ایران محسوب نمی‌شوند و خاتم ایران همچنان حرف اول را در جهان می‌زند.
او اضافه می‌کند: ظرافتی که در خاتم ایران وجود دارد حتی در هند، سوریه و پاکستان هم دیده نمی‌شود. به طور مثال در خاتم سوریه در هر یک سانتی‌متر بیشتر از ۱۰ قطعه کار نمی‌شود، در حالی که در خاتم شیراز در هر یک سانتی متر ۳۶۰ قطعه جا می‌گیرد. برای همین هنرخاتم کاری ایران هنوز هم متمایز از دیگر کشورهای رقیب است.
این هنرمند شرایط کنونی کار خود را مناسب ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: هنر خاتم رونق خودش را دارد و در سطح بین‌المللی خصوصا در منطقه خاورمیانه با درخواست و سفارش روبروست. حتی مشتری داخلی هم با وجود قدرت خرید اندک همچنان خواستار هنر خاتم‌کاری است و تجارت چمدانی خاتم از طرف ایرانیان خارج از کشور و گردشگران مورد توجه است. همچنین با مصرفی کردن خاتم‌کاری مردم عادی خواستار تختخواب، میز، وسایل خانگی با طرح‌های خاتم شده‌اند و نسبت به قبل از کلیشه رایج بیرون آمده است.
این استاد دانشگاه صنایع دستی در این باره که برخی از اساتید صنایع دستی با فقر دست و پنجه نرم می‌کنند و با مرگ آنها هنر آنها نیز از بین می‌رود، می‌گوید: قبلا اینطور بود ولی با گسترش دانشگاه‌های صنایع دستی و بیمه شدن هنرمندان صنایع دستی خوشبختانه چنین اتفاقاتی نمی‌افتد. اکنون صنایع چوب از زمان صفویه و زندیه احیا شده و با علوم دانشگاهی پیوند خورده است.
او تاکید می‌کند: با اجرایی شدن برجام و گسترش گردشگری و صادرات قطعا صنایع دستی ایران از انزوا بیرون می‌آید و هنرمندان شرایط بهتری برای کار خواهند داشت.
شاید آشنایی مردم با صنایع دستی داخلی، امکان خرید عموم از محصولات هنری، جلوگیری از قاچاق صنایع دستی کپی‌برداری شده، تنوع بخشیدن به بافت‌های سنتی و کاربردی کردن صنایع دستی، حمایت دولتی از صنایع دستی و از همه مهمتر حمایت از هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی بتواند پیکر نیمه جان هنر و صنایع دستی ایرانی را زندگی دوباره ببخشد.
