فیروزه رمضان زاده (+عکس) «لیلی» نمادی از دختر لُر، نمایه‌ای از عروسک‌های تاریخی کودکان لر است که در گذشته‌های بسیار دور با آن بازی می‌کرده‌اند.
گفته می‌شود قوم لُر در هنگام کوچ، برای کودکان خود عروسک‌هایی از جنس چوب، نی و پشم گوسفند می‌ساختند تا کودکان خود را با این عروسک‌ها سرگرم کنند. این عروسک‌ها با مجموعه‌ای از پیام‌های فرهنگی، اسطوره‌ای و اجتماعی دارای اسم‌هایی متفاوت و ساختار و قدمت یکسانی هستند.
آمن خادمی، روزنامه‌نگار ۳۴ ساله متولد این منطقه، چندی پیش پس از دیدن لباس لیلی، نوستالژی دوران کودکی‌اش، بر تن عروسک‌های باربی، به فکر ساختن لیلی به شیوه سنتی و قدیمی افتاد.
آمن خادمی که اکنون طراح لباس، رنگ‌ها و صورت لیلی نیز هست از نوروز ۱۳۹۵ همراه با خواهرش کار احیا و تولید عروسک لیلی را بدون حمایت مالی و به صورت محدود آغاز کرده است.
آمن رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه تهران را به پایان رسانده از سال ۱۳۸۲ تا کنون فعالیت مطبوعاتی خود را ادامه داده است. آمن خادمی همچنین مشاور رسانه‌ای هنرمندانی چون محمدرضا لطفی، همایون خرم، گروه کامکارها، گروه شمس و پرواز همای بوده است.
درباره «لیلی» با آمن خادم گفتگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
-چطور شد که ایده احیای عروسک لیلی به ذهن‌ات رسید؟
-سال گذشته کاملاً اتفاقی به واسطه اتفاقی که برای خواهرم افتاد و ما او را از دست دادیم به زادگاه‌ام، نورآباد ممسنی رفتم. یک روز که به بازار شهر رفتم، متوجه شدم لباس‌های عروسک لیلی، عروسکی که قبلاً با چوب درست می‌شده را بر تن عروسک‌های باربی کرده‌اند و می‌فروشند. تعجب کردم و از قیمت آنها پرسیدم و اینکه چرا کسی از لیلی‌های قدیمی‌استفاده نمی‌کند؟ گفتند که آنها دِمُده شده و کسی استفاده نمی‌کند اینها راحت‌تر هستند».
لیلی، عروسک نوستالژی زمان بچگی من بوده. مادرم برای ما عروسک لیلی سفارش می‌داد و آن را به عنوان کاردستی به مدرسه می‌بردیم. اما آن روز از شنیدن این اتفاق خیلی ناراحت شدم. به همین خاطر با خواهرم فکر کردیم که چه کسی می‌تواند برای ما عروسک لیلی درست کند. حداقل یک عروسک در خانه داشته باشم و تعدادی را به دوستانم هدیه بدهم. پس به دنبال قدیمی‌های شهر گشتیم، کسانی که قبلاً عروسک لیلی درست می‌کردند. متوجه شدیم خیلی از آنها از دنیا رفته‌اند به جز یکی دو نفر، یک نفر از آنها به نام «خاله شاهزاده» را پیدا کردیم که بعضی مواقع، لیلی درست می‌کند اما نه تر و تمیز و شکیل، پیش او رفتیم و در ازای مبلغی سفارش دادیم. او فقط سر لیلی‌ها و چوب عروسک را که به شکل صلیب بود درست کرد. لباسش را یکی دیگر از اقوام تهیه کرد که شامل دامن و پیراهن (تنبان) بود. روسری و چارقدش را دخترعمویم درست کرد که به صورت حرفه‌ای خیاطی می‌کند، نتیجه این شد که ما ۱۰عدد لیلی داشتم که به برخی از دوستانم که در ایران زندگی نمی‌کنند و علاقمند به فرهنگ بومی هستند به عنوان هدیه فرستادم.
این اتفاق باعث شد که به خواهرم پیشنهاد دادم نزد خاله شاهزاده برود و طرز تهیه درست کردن صلیب یا چوب لیلی که لباس بر آن سوار می‌شود را یاد بگیرد. خواهرم در ازای پرداخت مبلغی این مراحل را نزد خاله شاهزاده یاد گرفت و پس از این مرحله کار را شروع کردیم. دلیل این پیشنهادم به خواهر کوچکترم آوا این بود که آوا بعد از مرگ خواهرم، دچار افسردگی بسیار شدید شده بود و ما نگران بودیم که اتفاق بدتری برایش رخ بدهد، می‌خواستیم یک جوری ذهن‌اش را درگیر کنیم که به این موضوع زیاد فکر نکند. به هر ترتیب، کار ساخت لیلی‌ها را آوا به صورت آزمایشی از عید ۱۳۹۵ شروع کرد و از اواخر اردیبهشت ۹۵ به صورت شخصی درست کردن لیلی را یاد گرفت.
-مراحل ساخت عروسک لیلی به چه صورت است؟
-اول باید چوبی درست شود به شکل صلیب که دو تا دست به آن آویزان است . با نخ، به کتف بدنه بالایی اتصال دارد برای حرکت ورقص محلی منطقه و بعد سر لیلی که با پارچه درست می‌شود و روی پارچه ضخیمی که به صورت دایره تهیه می‌شود دوخته می‌شود و بعد ملافه سفیدی بر روی آن کشیده می‌شود. چون زن‌های منطقه از نظر بدنی اضافه وزن دارند برای لیلی با پارچه، شکم درست می‌کنیم که تپل‌تر به نظر برسد، بعد پیراهن لیلی درست می‌شود که باید با پارچه‌های کشدار تهیه شود که دست لیلی قابلیت حرکت داشته باشد، بعد دامن دوخته می‌شود. اگر جنس دامن توری باشد باید زیر دامنی یا شلیته هم درست شود، بعد سر لیلی درست می‌شود با استفاده از پارچه ضخیمی که به صورت یک بیضی تهیه می‌شود و روی آن ملافه کشیده می‌شود. سپس موهای لیلی که با استفاد ه از موی طبیعی به سر لیلی دوخته می‌شود و با استفاده از تافت، موها ثابت می‌شود. سپس روسری را درست می‌کنیم، بر روی روسری به اصطلاح «چارقد» دوخته می‌شود و بعد از مراحل پایانی دوست من سارا طبیب‌زاده که انیماتور است با استفاده از عکس‌های زنان منطقه و بعضی از طراحی‌های موجود که در اختیارش قرار دادم صورت لیلی‌ها را نقاشی می‌کند.
نکته جالب اینکه در گذشته در ساختن لیلی، مرد و زن با هم مشارکت می‌کردند یعنی بخش بدنه لیلی که نیاز به قدرت بدنی داشته را مردان درست می‌کردند و بخش لباس و صورت برعهده زنان بوده است.
-چه کسانی مشوق تو برای احیای عروسک لیلی بوده‌اند و آیا در حال حاضر برای تولید این عروسک‌ها موفق به پیدا کردن حامی مالی شده‌ای؟
– فعلا هیچ اسپانسری نداریم و این کار کاملاً با سرمایه شخصی خودمان در حال تهیه و تولید است. مشوق من، دوستان رسانه‌ای و افراد علاقمند به میراث و طبیعت‌گردی بودند که می‌گفتند ایده خوبی است. مثلاً موضوع را با موسسه آوای طبیعت پایدار، خانم افسانه احسانی درمیان گذاشتم و ایشان مرا تشویق کردند. دردو جشنواره مبارک و همایشی در برج میلاد مرا دعوت کردند و آنجا به صورت معنوی از این کار حمایت کردند. من با شنیدن صحبت‌های خانم احسانی و این تشویق‌ها دلم گرم شد که اتفاقات خوبی در حال رخ دادن است و نظرات ایشان مبنی بر این که در جامعه محلی و بومی چگونه می‌توان چنین کارهایی را پایدار نگه داشت تا به رشد جامعه محلی کمک کند. ما از تجربیات ایشان استفاده کردیم با توجه به اینکه ایشان در همین حوزه یعنی احیای عروسک‌های بومی صاحب نظرهستند و کارهای خوبی در قشم و خراسان انجام داده‌اند. درحال حاضر توانایی تولید حتی ۱۰۰ عدد لیلی را هم داریم ولی به این دلیل که بازار فروش چندانی نداریم دست نگه داشتیم و به تعداد محدود برای توزیع قناعت کردیم تا ببینیم چه اتفاقی در آینده رخ می‌دهد.
-لباس‌های محلی عروسک لیلی بر چه اساس و معیاری تولید شده‌اند؟
-جالب است بگویم نه خودم و نه خواهرم خیاطی را به صورت حرفه‌ای بلد نبودیم. به این خاطر، خواهرم مجبور شد ریزه‌کاری‌های اولیه را برای ساخت لباس محلی لیلی یاد بگیرد، او مدتی دوره دوختن لباس محلی لیلی را نزد دختر عمویم که یک خیاط حرفه‌ای است گذراند و به این ترتیب خواهرم لباس‌های محلی تن لیلی را بُرش می‌زند و می‌دوزد. با توجه به اینکه رفت و آمدهای من به ممسنی زیاد شده ترکیب رنگ‌ها، لباس‌ها و چارقد‌ها را طراحی می‌کنم و به خواهرم می‌گویم که مثلا برای لیلی‌ها از پارچه مخمل زرد استفاده کن یا پیراهن مخمل مشکی گلدوزی شده یا پولکی استفاده کن، چارقد‌ها حتماً متفاوت باشند، حتماً لباس‌ها رنگ داشته باشند و مهم‌تر از همه، با توجه به اینکه گویش منطقه ما با استان کهگلویه و بویراحمد و مرکز استان یاسوج نزدیک است حتی ترجیح دادم لباس‌هایی که بر تن لیلی است شباهت نزدیکی به لباس شهر نوآباد ممسنی داشته باشد، یعنی از پارچه‌های چین‌دار استفاده نکنم، از لباس‌های ساده که دوخت تمیزی داشته باشند. آرایش موها را ترجیح دادم که موی رنگی استفاده نکنم تا اصالت شرقی بودن و رنگ موی زنان منطقه که اغلب سیاه است حفظ شود. موی بز هم استفاده نمی‌کنیم، موی کاملا طبیعی که به موهای بچه‌ها نزدیک‌تر است. تا امروز برای درست کردن موی لیلی‌ها از موهای طبیعی دختران اقوام خودمان استفاده کردیم و از موی مصنوعی استفاده نکردیم.
بخش تاثیرگذاردر ساختار این لیلی‌ها موی سر آنها است، به این صورت که در گذشته مادر بخشی از موهای خود را می‌چید و به صورت این عروسک‌ها برای تقویت حس و عاطفه درونی دختربچه‌ها زلف می‌کرد، زمانی که مادر به کار مشغول می‌شد و فرصت بودن با فرزند خود را نداشت بچه‌ها با بو کردن موهای لیلی حس نزدیک بودن به مادر خود را داشتند و احساس آرامش می‌کردند.
از نظر پوشش، الگوی ما لباس‌های زنان منطقه نورآباد ممسنی است و سعی کردیم که در این کار رنگ را خیلی دخیل کنیم تا برای بچه‌ها جذابیت بیشتری داشته باشد. با توجه به تحقیقات میدانی که انجام داده‌ام لیلی قدمت چند هزار ساله در منطقه دارد ولی طرز پوشش آنها تفاوت داشته است.
لباس لیلی دستی عینا تاثیرگرفته از لباس محلی زنان لر یعنی روسری (گل ونی یا چارقد) تبنان (شلیته) ارخالق (دلگ) و لچک است. یکی از مشخصه‌های قابل توجه در این لباس‌ها رنگ شاد لباس‌ها است لیلی‌هایی که نقش مادر را بازی می‌کنند با همان ساختار لیلی دستی درست می‌شوند با این تفاوت که این عروسک دیگر دستمال به دست نیست و رنگ لباس آنها نیز تیره‌تر می‌شود و به آنها «دالو» می‌گویند.
-آیا تصمیم داری عروسک‌هایی با پوشش دیگر زنان محلی مناطق مختلف ایران تولید کنی؟
-من هدفم اصلاً این نبوده که لباس اقوام را به نمایش بگذارم هدفم این بوده که این عروسک بومی در آن منطقه حفظ شود، بخشی از فرهنگ دوران کودکی ما، یک دهه بعد از من باید حفظ شود و جذابیت داشته باشد. در حال حاضر چنین تصمیمی نداریم. این پروژه می‌تواند وسعت گسترده‌ای داشته باشد. ما از نظر بازاریابی و شرایط اقتصادی یک درآمد ثابت نداریم که بتوانیم این کار را با خیال آسوده انجام دهیم. بنابراین به نظرم احیای لیلی به صورت کامل شکل نگرفته. تمرکزم در حال حاضر بر روی بحث لیلی است تا زنان منطقه این عروسک را برای نوه‌ها، نتیجه‌ها و نبیره‌های‌شان تولید کنند، همین برای من کافیست. آنچه برای معرفی این کار لازم است، با توجه به اینکه خودم رسانه‌ای هستم، توانستم در همین زمان محدود انجام دهم و اگر بتوانیم یک راه ثابت برای فروش این عروسک بومی منطقه پیدا کنیم آن زمان می‌توان گفت این عروسک واقعاً احیا شده.
-آیا لیلی‌ها در جایی هم به نمایش در آمده‌اند؟
-در ماه ژانویه به دعوت رایزن فرهنگی ایران در نمایشگاه گردشگری وین برای عروسک‌ها شرکت کردم، استقبال خوبی از لیلی‌ها شد. با چند سازمان و نهاد دیگر هم صحبت کردم برای نمایشگاه‌های خارج از کشور مثل ایتالیا و فرانسه. اگر این نمایشگاه‌ها برگزار شوند یک تعداد از لیلی‌ها برای معرفی به این نمایشگاه‌ها فرستاده می‌شوند.
-در تولید لیلی‌ها روی چه نکاتی دقت می‌کنید؟
-ما هر روز بر روی طراحی لیلی کار می‌کنیم و با توجه به مسائل زیست محیطی، تلاش می‌کنیم تمامی اجزایی که در لیلی استفاده می‌شوند هیچ ضرری به محیط زیست وارد نکنند، مثلا از پلاستیک استفاده نمی‌کنیم. همچنین هیچ دخل و تصرفی در شکل ظاهری لیلی انجام ندادیم، به همان شکل قدیمی ساخته می‌شود ولی کمی‌جذاب‌تر.
بعد از تثبیت شدن طراحی و تولید لیلی در نظر داریم اگر بتوانیم یک نمونه جدیدی از لیلی‌ها را تولید کنیم با توجه به یک سری مسائل روان‌شناختی که بچه‌ها بتوانند این عروسک را به راحتی بغل کنند، ترس از شکسته شدن آن نداشته باشند، بتوانند به راحتی با این عروسک در رختخواب بخوابند، یعنی یک لیلی با توجه به همان شکل قدیمی که یک میراث فرهنگی است حفظ شود ولی در کنار آن نمونه جدیدی هم تولید کنیم. این موضوع را با چند تن از دوستان در میان گذاشتم ولی هنوز به نتیجه قطعی نرسیده‌ام.
