کامیار بهرنگ- در سال‌های گذشته و همزمان با فرارسیدن نوروز بحث‌های جدیدی در مورد سفره‌ی هفت‌سین در رابطه با محیط زیست به راه افتاده است. ماهی قرمز و حتی سبزه و سمنو از جمله مواردی‌ست که بسیار مورد بحث قرار می‌گیرد.
برای آگاهی بیشتر در این زمینه، با شیوا شفاهی، کارشناس محیط زیست و میکروبیولوژیست محیطی و همچنین دکتر محمود کویر، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران گفتگوهایی انجام دادیم تا از دو بُعد متفاوت به نظرات طرفداران و مخالفان حضور ماهی و سبزه و سمنو بر سفره‌ی هفت‌سین بپردازیم.
– خانم شفاهی، این روزها بسیاری در مورد زیان سبزه‌ی هفت‌سین برای محیط زیست صحبت می‌کنند. شما به عنوان کسی‌که سال‌هاست در این زمینه و به ویژه بحران آب کار می‌کنید چقدر این زیان را نزدیک به واقعیت می‌دانید؟
– مساله این است که چه سبزه‌ای و البته در چه حجمی این سبزه را درست می‌کنیم. حجم گندم یا حبوباتی که در ایران استفاده می‌شود بسیار بالاست. من آماری را می‌خواندم که تنها در شهر تبریز نزدیک به ۲۰۰ تن گندم سبز کرده‌اند. شما توجه داشته باشید که تولید این حجم از سبزه نیازمند مصرف آب بسیار زیادی‌ست. اما باید اینجا تاکید کنم که تولید متعادل سبزه و توجه به نمادین بودن آن نه تنها ضرری برای محیط زیست ندارد که می‌تواند گاهی مفید هم باشد. به این موضوع تازه می‌توان سبزههای جایگزین را هم اضافه کرد که در ادامه توضیح خواهم داد.
سال گذشته کمپینی به راه افتاده بود که به جای گندم که این مقدار برای آن یارانه پرداخت می‌شود، هسته پرتقال را در گلدان بکاریم و آن را بر سر هفت‌سین‌ها بگذاریم. شما به این موضوع توجه داشته باشید که در فرهنگ و تاریخ ما که نگاه می‌کنیم بخصوص در زمان هخامنشیان، گندم یا هر غله دیگر را به روی خشت‌ها سبز می‌کردند و بعد آنها را به مزارع می‌بردند تا نمادی از رویش دوباره و زندگی باشد. حالا ما چنین شرایطی را به صورت عمومی نداریم اما این امکان وجود دارد که اگر آن سبزه به اندازه قابل قبولی آماده شده باشد نه اینکه به اندازه نصف سفره هفت سین گندم (یا هر دانه دیگری) کاشت، بلکه در حد معقول می‌توان آنها را به محل‌های مشخصی برد و مثلا غذای پرندگان را تامین کرد.
اما در مورد سبزههای جایگزین می‌خواهم بگویم حتی شما می‌توانید سبزه‌ای داشته باشید که نه خوراک حیوانات که سبزی مورد استفاده خودتان باشد. در بسیاری از کشورهای اروپایی، ترتیزک (شاهی) را به روی تکه‌های یونولیت سبز می‌کنند که بعد از مدتی مصرف خوراکی دارد. باید بگویم آن دسته از کسانی‌که خودشان را فعال محیط زیست می‌دانند و با کلیت سبزه نوروزی مخالف هستند کل ماجرا را به خطا رفته‌اند چراکه ما می‌توانیم به راحتی این موضوع را با رعایت موارد بسیار ساده کنترل کنیم و هیچ ضرری برای محیط زیست نداشته باشیم.
– برخی از این صحبت می‌کنند که انداختن این سبزه‌ها به آب هم ضرر دارد، اگر امکان دارد در این مورد توضیح بدهید.
– نکته این است که در فرهنگ ما بوده که سبزه را باید روز سیزده‌بدر به طبیعت بازگردانیم. من در مورد اینکه حتما سبزه را به آب بیاندازیم باید بگویم شاید دو هزار سال پیش ممکن بوده و مشکلی هم پیش نمی‌آمد اما اگر امروز جمعیت ۷۰ میلیونی ایران بخواهد این کار را انجام دهد به یقین مشکل‌ساز خواهد شد. اما در مورد اینکه آن سبزه به طبیعت بازگردد دقیقا به همان بخش اول صحبت‌هایم برمی‌گردد که اگر حجم این سبزه‌ها کم باشد می‌توان آنها را در مکان‌های مشخص کاشت یا حتی کاری کرد که سریع به خوراک پرندگان تبدیل شود. امروز انداختن سبزه‌ها مخصوصا در حجم زیاد به رودخانه‌ها می‌تواند به صورت بیولوژیک رودها را آلوده کند. این در مورد کانال‌ها و آب‌های ساکن وضعیت بدتری هم خواهد داشت.
حذف سبزه را همانطور که گفتم کاملا نادرست می‌دانم چرا که حذف بخشی از فرهنگ ماست. این می‌شود که به تدریج باید در مورد سمنو و سیب و… هم بحث کنیم و به این ترتیب هفت‌سین از هویت خود خالی خواهد شد. افراط را به پای فرهنگ خودمان ننویسم و توجه داشته باشیم که خواسته یا ناخواسته به اسم محیط زیست به سمت حذف فرهنگی نرویم که اتفاقا در صورت رعایت نکاتی ساده، هیچ ضرری برای ما ندارد.
– مورد دیگری که مطرح می‌شود در مورد ماهی قرمز است. چقدر این نگهداری و البته انداختن آنها به طبیعت می‌تواند ضرر داشته باشد؟
– ماهی قرمز به باور من ربطی به سفره‌ی هفت‌سین ندارد. از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که محل نگهداری این ماهی‌ها در خانه‌ها (تنگ‌های کوچک) برای زیست آنها بسیار نامناسب است. یعنی میزان مترمکعب آبی که برای آن ماهی باید در نظر گرفته شود هم از جهت امکان شنا کردن و هم میزان اکسیژنی که در آب وجود دارد نامناسب است. از سوی دیگر تنگ شیشه‌ای به صورت طبیعی مواد غذایی ندارد و به همین دلیل شما باید به ماهی غذا بدهید (با اینکه این مدل از ماهیهای قرمز جزو دسته همه چیزخوار محسوب می‌شوند). از سوی دیگر از آنجاکه شرایط نگهداری بسیاری از این ماهیهای قرمز پیش از خرید مشخص و بهداشتی نیستند امکان سرایت بیماری‌های پوستی از طریق آنها وجود دارد. از دید من حبس کردن ماهی در یک فضای کوچک جدا از تمام آنچه گفتم کاری انسانی هم محسوب نمی‌شود.
این ماهی از جنس ماهیهای آکواریومی نیست. این ماهی‌ها در حجم بالایی تنها به همین منظور تولید می‌شوند و بسیاری از آنها حتی به صورت رنگ شده به فروش می‌رسند. برگرداندن این ماهی‌ها به طبیعت هم می‌تواند مشکل‌زا باشد؛ همانطور که پیشتر گفتم این ماهی‌ها می‌توانند بیمار و صد البته ناقل بیماری باشند. جدا از امکان انتقال بیماری هم می‌توانند تخم ماهیهای دیگر را مصرف کنند و تعادل زیستی آنجا را بر هم بزنند. این ماهیهای قرمزی که امروز می‌بینم با آنهایی که یک زمانی در حوض خانه‌ها بودند متفاوت هستند و باید به این نکته توجه کنیم.
با سپاس از خانم شیوا شفاهی و اطلاعاتی که در اختیار ما گذاشتند، پای صحبت دکتر محمود کویر نشستیم تا از نظر تاریخی نگاهی به سفره‌ی هفت‌سین بیندازیم.
– آقای دکتر کویر، اگر امکان دارد برای خوانندگان کیهان لندن توضیح بدهید که سبزه چه نقشی در هفت‌سین داشته و آیا این سبزه در طول تاریخ به شکل‌های گوناگون در سفره‌ی نوروزی ایرانیان حاضر شده؟
– سبزه تاریخی بسیار طولانی دارد و به شکل‌های متفاوتی هم استفاده می‌شد. نشانه‌های گوناگونی از اینکه سبزه بر سر سفره هفت‌سین بوده در تاریخ ما وجود دارد. افراد بسیاری هم در طول تاریخ نقل کرده‌اند که این سبزه به چه شکل‌هایی بوده است، برای مثال می‌دانیم که برابر تخت جمشید ۱۲ ستون در همان پلکان آپادانا وجود داشته که به روی آنها ۱۲ غله را برای باروری، نیرو گرفتن از طبیعت و شادمانی کردن نوروزی سبز می‌کردند. نمونه‌های دیگری هم وجود دارد که برای مثال گفته می‌شود بر سر سفره‌ی هفت‌سین هفت گیاهی که با سین آغاز می‌شده را می‌گذاشتند و همگی نماد طبیعت بوده. حتی در مواردی گفته می‌شود که از این هفت سبزه آشی تهیه می‌کردند یا نان می‌پختند.
ما موضوع سبزه را در فرهنگ خودمان در ادبیات و فرهنگ عامیانه و کلاسیک مشاهده می‌کنیم. نکته جالب اینجاست که این موضوع در فرهنگ‌های دیگر هم دیده می‌شود. آغاز اعتدال بهاری و فصل کشت و کار هم اهمیت دارد و این در واقع جدا از آن ریشه‌ی آیینی‌اش است.
پاسخ کامل دکتر محمود کویر به این پرسش را می‌توانید با بیان شیرین ایشان بشنوید:
– البته موضوع بازگرداندن سبزه‌ها به طبیعت هم مطرح است. آیا این کار در طول تاریخ به شکل‌های گوناگون انجام می‌شده؟
– به این موضوع توجه داشته باشید که در گذشته این رسم بود که حتما سبزه را در آب جاری و نه آب ساکن بیاندازند تا غذای حیواناتی بشود که در آب زندگی می‌کنند به این معنی که حتی قسمت دورانداختنی آن هم نباید موجب آلودگی محیط زیست شود. أبوعثمان الجاحظ کتابی به نام «المحاسن والأضداد» دارد که در آن به همین مساله پرداخته است که حتی در دوره ساسانیان هفت دانه را روی هفت ستون می‌کاشتند و بعد از آن غذا تهیه می‌کردند، اگر به آن شکل به موضوع سبزه نگاه کنیم که باید اصلا مساله گل و گلکاری و همه اینها را به دور بیاندازیم!
پاسخ کامل دکتر محمود کویر به این پرسش را بشنوید:
– در مورد ماهی قرمز برخی بر این باورند که ماهی نقشی تاریخی و فرهنگی در سفره هفت‌سین ندارد. چقدر این نظر به واقعیت نزدیک است؟
– باید این موضوع را به صورت ریشه‌ای نگاه کنیم. ماهی قرمز و سفره هفت‌سین و چهارشنبه سوری امور جدید و از اروپا آمده و مربوط به دوران قاجار نیست. در مورد تاریخ‌نگاری باید به این موضوع توجه کنیم که به هیچ عنوان رسم بر این نبوده که جایی نوشته باشند «ما بر سر سفره خود ماهی قرمز می‌گذاشتیم»، بلکه تاریخ‌نگاران به نوروز دربار می‌پرداختند و کمتر به فرهنگ مردم و عامه اشاره می‌شد. پس ما باید به سراغ سنگ‌ها و سفال‌ها و نقاشی‌ها و از داخل زندگی مردم به دنبال ریشه‌ها باشیم.
در ایران باستان نمادی از حاصل‌خیزی و نقش دو ماهی به عنوان علامت ماه اسفند از نزدیک به پنج هزار سال پیش وجود داشته است. الهه مادر در ایران باستان که نقشی از آن در پاسارگاد دیده می‌شود کاملا به شکل ماهی‌ست. در تمام تصاویر که در سه هزار سال پیش به این سو وجود دارد برای مثل در درخت زندگی که نمادی بسیار مهم در تاریخ ایران محسوب می‌شود ماهی در واقع محافظ این درخت محسوب می‌شود.
از سوی دیگر نشانه‌هایی از ماهی در زندگی مردم عادی آن هم در مناطقی که ماهی وجود نداشته در دسترس است. شما به همین نماد در تخت جمشید نگاه کنید متوجه این امر می‌شوید. نمونه‌های بسیاری از وجود نماد ماهی در زندگی ماهی و استفاده آنها در مراسمی خاص وجود دارد.
باید بگویم این ماهی‌ها در باورهای مردم هم حضور داشته است. همانطور که نماد آخرین ماه سال دو ماهی‌ست و درست در نقطه اعتدالی یعنی در اعتدال بهاری قرار می‌گیرند. از آنجا که در آخرین روز سال این دو ماهی حرکت می‌کنند و ناپدید می‌شوند که برج حَمَل آغاز می‌شود مردم باور داشتند که اگر همین نماد را روی زمین بسازند، این دو ماهی به تقلید از دو ماهی در آسمان در لحظه تحویل سال رقصی در بلور آب خواهند کرد و برای همین این دو ماهی قرمز را بر سر سفره‌های هفت سین خود قرار می‌دادند.
پاسخ کامل دکتر محمود کویر به این پرسش را بشنوید:
امیدواریم با این توضیحات از زاویه محیط زیست و همچنین تاریخ و فرهنگ، در سفره‌ی هفت‌سین ایرانیان و همه‌ی کسانی که نوروز را جشن می‌گیرند، هم به نکات حفظ و حرمت محیط زیست توجه شود و هم بر اساس آن آیینی باستانی حفظ شود که هزاران سال سینه به سینه به نسل‌های امروز رسیده است.
نوروزتان با هر سفره‌ی هفت‌سینی که چیده‌اید، شاد و خجسته باد!
