بحران سوریه: سه راه در برابر غرب

احمد رأفت- یک نوجوان سوری در بوداپست به خبرنگار تلویزیون قطری الجزایر گفت: «اگر ما را نمی‌خواهید، به جنگ در سوریه خاتمه دهید». جمله‌ای که ارزشی بیش از ده‌ها مقاله تفسیری و تحلیلی دارد.

از سال ۲۰۱۱ که بحران سوریه آغاز شد، تا کنون حداقل ۲۴۰ هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند، ۴ میلیون نفر به خارج از سوریه، عمدتا کشورهای هم‌مرز، پناه برده‌اند، ۷ میلیون نفر در داخل سوریه در پیامد جنگ جابجا شدند و آواره به حساب می‌آیند، و ۲۵۰ هزار نفر هم راهی اروپا شده‌اند. حدس زده می‌شود که موج آوارگان سوری به سوی اروپا ادامه خواهد یافت و برخی پیش‌بینی می‌کنند که اگر چاره‌ای یافت نشود تا آخر سال میلادی جاری شمار پناه‌جویان سوری در اروپا می‌تواند از مرز یک میلیون نفر گذر کند. گزینه‌های پیش رو برای پایان دادن به بحران سوریه و به ویژه حل بحران انسانی ناشی از این جنگ زیاد نیستند. در حقیقت غرب سه گزینه بیشتر در برابر خود ندارد.

گزینه نظامی

امروز در سوریه، به گفته کارشناسان، بیش از یک هزار گروه کوچک و بزرگ درگیر جنگ هستند. برخی از این کارشناسان حتا صحبت از ۵ هزار گروه مسلح می‌کنند. بازیکنان اصلی ولی ۵ نیرو بیشتر نیستند: رژیم بشار اسد و حامیان ایرانی و روسی‌اش، حکومت اسلامی ‌یا همان داعش، جبهه النصره، کردها و ارتش آزاد ائتلاف مخالفان  حکومت بعث.  بازیگر پنجمی‌ هم در آسمان‌های این کشور خودی نشان می‌دهد و آن هم جنگنده‌های ائتلاف جهانی به رهبری ایالات متحده آمریکاست که از یک سال پیش مواضع حکومت اسلامی‌ (داعش) را بمباران می‌کند. بمباران‌هائی که تا کنون نتیجه چشمگیری نداشته‌اند.

مایکل آوهالون، کارشناس نظامی‌انستیتو بروکینگز آمریکا معتقد است که بدون حضور نیروهای زمینی ائتلاف بین‌المللی، این بمباران‌ها نمی‌تواند بر بحران کنونی نقطه پایان بگذارد. ماکس بوت، کارشناس شورای خارجی آمریکا در همین زمینه می‌افزاید از آنجائی که دولت باراک اوباما داعش یا حکومت اسلامی ‌را تهدیدی برای امنیت داخلی  ایالت متحده نمی‌داند، حاضر نیست نیروی زمینی به سوریه برای مقابله با آن اعزام کند.

ریچارد دانات، رئیس سابق ستاد نیروهای مسلح بریتانیا معتقد است برای پایان دادن به این جنگ باید حداقل ۵ هزار نیروی زبده و کماندو به سوریه فرستاد. او می‌افزاید البته دیوید کامرون، نخست وزیر بریتانیا، و دیگر رهبران اروپائی به هیچ وجه حاضر نیستند در زمین با نیروهای داعش درگیر شوند. این ژنرال بریتانیائی وضعیت فعلی سوریه را با ابتدای بحران کوزوو در یوگسلاوی سابق مقایسه می‌کند. در کوزوو هم ناتو ماه‌ها نیروهای صرب در این منطقه را بمباران کرد ولی در نهایت برای یکسره کردن کار مجبور شد نیروهای زمینی‌اش را به آنجا اعزام کند. دانات می‌گوید غرب حاضر به قربانی کردن نظامیانش در نبرد با داعش نیست. دیگر کارشناسان اضافه می‌کنند که آمریکا و اروپا از سوی دیگر حاضر نیستند با رژیم اسد و به ویژه با حامیانش، یعنی ایران و روسیه که در سوریه حضور نظامی‌دارند، رو در رو قرارگیرند.

گزینه دیپلماسی

همه صحبت از لزوم تشکیل دولتی موقت و دربرگیرنده همه نیروهای حاضر در صحنه، البته به غیر از داعش، می‌کنند. ولی این موضوع که چگونه این دولت را باید تشکیل داد، دلیل ناکامی تمامی تلاش‌های دیپلماتیک تا این لحظه بوده است. گره اول، سرنوشت بشار اسد است. جمهوری اسلامی ‌و روسیه معتقدند نباید بشار اسد از این دولت احتمالی کنار گذاشته شود. برای غرب و متحدین منطقه‌ای‌اش اما کنار گذاشتن بشار اسد اولین گام برای تشکیل چنین دولتی است.  جمهوری اسلامی‌ با هر راه حلی که بشار اسد را در بر نگیرد، در مرحله کنونی مخالف است. حفظ بشار اسد در سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی‌ که خواهان گسترش نفوذ خود در عراق، سوریه و لبنان است، سیاستی استراتژیک و فاکتور اصلی به حساب می‌آید. عربستان هم دقیقا به خاطر همین مساله حاضر به پذیرفتن طرحی که در آن بشار اسد حضور داشته باشد نیست. اگر طرفین بر سر آینده بشار اسد هم به توافق برسند، مشکل دومی ‌وجود دارد: داعش تقریبا نیمی ‌از خاک سوریه را کنترل می‌کند و حاضر نیست در هیچ طرحی برای گذار از این وضعیت حضور پیدا کند و هر طرحی هم تا زمانی که این بخش از سوریه در دست داعش باقی بماند امکان موفقیت ندارد. سپس مشکل سوم خودنمایی می‌کند و آن اینکه طیف گسترده مخالفان رژیم بشار اسد نه تنها اختلاف‌هایشان آن قدر عمیق است که نمی‌توان آنها را بر سر یک میز نشاند، بلکه هر کدام زیر چتر حمایت یکی از کشورهای منطقه و ائتلاف بین‌المللی قرار دارند و این خود یافتن یک راه حل دیپلماتیک را پیچیده‌تر می‌سازد.

گزینه انسان‌دوستانه

تا زمانی که یکی از دو گزینه فوق در دستور کار قرار نگیرد، گزینه سومی مطرح است، و آن هم کمک‌رسانی به قربانیان این بحران یعنی مردم جنگ‌زده سوریه است. سازمان ملل متحد بارها در ماه‌های گذشته اعلام کرده است که برای کمک‌رسانی به مردم سوریه در داخل مرزهای این کشور احتیاج به همکاری گروه‌های نظامی ‌درگیر جنگ دارد و بسیاری حاضر به همکاری نیستند. از ۱۲ میلیون شهروند سوری، هفت میلیون احتیاج به کمک دارند.  کمک‌رسانی به آوارگانی که از مرز گذشته‌اند و در کشورهای همسایه ساکن شده‌اند هم به دلایل دیگری موفق نبوده است. اردن تا سال گذشته که مرزهایش با سوریه را بست، ۶۵۰ هزار نفر را پذیرفته بود که امروز در دو اردوگاه بزرگ زعتر و عزرق زندگی می‌کنند. دلیل بستن مرزها یکی اقتصادی و دیگری امنیتی است. شمار پناه‌جویان سوری در اردن برابر با ۱۰ درصد جمعیت این کشور است و کمک‌هائی که جامعه بین‌المللی قرار بود در اختیار اردن قرار دهد تا کنون به صورت محدود واریز شده است. از جانب دیگر اردن واهمه دارد که درگیری‌های فرقه‌ای و سیاسی سوریه در داخل این اردوگاه‌ها نیز بروز کند و نه تنها سبب درگیری و تشنج شود بلکه دامنه آن به بیرون از این اردوگاه‌ها هم بکشد.

لبنان به ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار سوری پناه داده است، یعنی جمعیتی برابر با ۲۵ درصد کل ساکنان این کشور عربی. ژان کلود یونکر، رئیس کمیسیون اروپائی، که به مثابه دولت اتحادیه عمل می‌کند، اخیرا اقرار کرد که از وعده ۷ میلیارد یوروئی اتحادیه اروپا به لبنان و اردن برای میزبانی از پناه‌جویان سوری، تنها کمی ‌بیش از یک سوم آن پرداخت شده است.

ترکیه هم ۱ ملیون و ۸۰۰ هزار سوری را اسکان داده است. تا کنون دولت آنکارا حدود ۶ میلیارد دلار برای پناه‌جویان سوری هزینه کرده است و از این مقدار تنها ۳۰۰ میلیون کل کمک‌های دریافتی از دیگر کشورهاست. در چنین شرایطی، آن‌چنان که اخیرا پائولو پینیرو، رئیس کمیسیون بررسی وضعیت سوریه در سازمان ملل متحد گفته است، هجوم پناه‌جویان سوری به سمت اروپا ناگزیر است و هم‌چنان ادامه خواهد یافت.