نوروز و نشانههایش را میتوان از شرق تا پامیر و هند و چین و از غرب تا آسیای صغیر و بینالنهرین و عراق و شامات و از شمال تا قلب قفقاز یافت.
این سنت کهن حتی در کشورهایی مثل بلغارستان و رومانی در میان برخی مردمان این سرزمین و در آلبانی به طور گستردهتری جشن گرفته میشود. نوروز در آسیای میانه و اکثر نقاط مرکزی و غربی روسیه از اهمیت بسیاری برخوردار است. اما از همه بیشتر ریشههای نوروز را میتوان میان مردمان ساکن فلات ایران ورای تفاوتهای فرهنگی و زبانی و نژادی ایشان یافت. قرنها از زمانی که فلات ایران در قالب یک کشور یکپارچه بود میگذرد اما در طول زمان سنتها و فرهنگهای مشترک میان مردمان کشورهای مختلف این بخش از خاور میانه با تمام تفاوتهای زبانی و نژادی هنوز نوعی پیوستگی را در میان ساکنان فلات ایران حفظ کرده است.
نوروز بیش از همه در میان پارسیزبانان و اقوام ایرانی و همچنین مردمان کرد عراق، سوریه و ترکیه از جایگاه ویژهای برخوردار است. اما به جز ایران، افغانستان تنها کشوری است که نوروز را به عنوان مبدا رسمیتقویم ملی خود دارد، هر چند در گاهشمار خورشیدی افغانستان نام ماهها همانند آنچه پیشتر در ایران نیز مرسوم بود و در اصل دائره البروج نام دارد، از برجهای دوازده گانه یا همان دوازده صور فلکی با نامهای: حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت تشکیل شده که تا اواخر دوره قاجار در ایران نیز بر همین منوال بود.
افغانستان در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه که با ایران مشترکات فرهنگی دارند به ما ایرانیان از همه نظر بسیار نزدیکتر است اما متاسفانه شرایط منطقهای و بروز جنگهای متعدد از ابتدای استقلال افغانستان تا دهه اخیر این امکان را به ما پارسیزبانان دو کشور نداده تا بیشتر با آداب و سنن هم ریشه خود آشنا شویم.
نوروز در افغانستان تفاوتهای عمدهای با نوروز در ایران دارد و به نوعی به مراسمیآیینی بدل شده و بسیاری جنبههای مذهبی در این سرزمین با نوروز تلفیق شده است.
هر ساله هنگام نوروز میتوان ابعاد این تلقیق را با برافراشته شدن بیرقی بر گنبد حرم منسوب به علی خلیفه چهارم اهل سنت و امام اول شیعیان در شهر مزار شریف شاهد بود، تا جایی که نوروز و مزار شریف در میان مردم افغانستان پیوندی نا گسستنی یافته است. پیوندی که با استناد به برخی از متون تاریخی به دوران سلطان سنجر سلجوقی باز میگردد.
جشن گل سرخ
جشن گل سرخ (میله گل سرخ) یک جشن خاص است که در مزار شریف در ۴۰ روز اول سال و به مناسبت روئیدن گلهای سرخ اجرا میشود و در طول این ۴۰ روز مردم از همه جا برای حضور در این جشن به مزار شریف میآیند. این مراسم به طور همزمان با مراسم جهنده علی (یا ژنده علی/ پرچمیکه بر گنبد حرم مزار شریف افراشته میشود) انجام میشود. مراسم جهنده علی، یک رسم خاص دینی است که به مناسبت خلافت علی ابن ابی طالب در مسجد مقدس این شهر که گفته میشود آرامگاه این امام است اجرا میشود. این مراسم با برافراشتن یک علم (که ترکیب رنگ آن به درفش کاویانی شباهت دارد و به آن ژنده سخی میگویند) در حرم منسوب به امام علی و در اولین روز سال اجرا میشود. جشن گل سرخ برای چهل روز در دشتهای لاله و حرم ادامه مییابد.
جشن دهقان
در این مراسم که در روز اول سال اجرا میشود کشاورزان به شهرها میآیند و تولیدات خود را به نمایش میگذارند. در سالهای اخیر این مراسم تنها در کابل و برخی شهرهای بزرگ اجرا میشود و حتی شخصیتهای بلندپایه حکومتی نیز در تماشای آن شرکت دارند.
هفت میوه
بر خلاف ما ایرانیان مردم افغانستان به جای سفره هفتسین سفره هفت میوه را برای جشن نوروز مهیا میکنند. اینکه این رسم از چه زمانی تداول یافته و از کدام دوره تاریخی آغاز شده مشخص نیست.
ابوریحان بیرونی در کتاب معروف خود (آثار الباقیه) میگوید: «هر شخص از راه تبرک به این روز(نوروز) طشتی جو میکاشت، سپس این امر بر آریاییان پایدار بماند که روز نو در کنار خانه، هفت صنف از غلات بر هفت استوانه بکارند، و از روئیدن غلات به خوبی و بدی زراعت و حاصل سالیانه حدس بزنند»، اما به حرف اول غلهها، اشارهای نکرده است. کشاورزان بدین باور بودند که آن هفت غله انتخاب شده در آن سال، بار و حاصل فراوان خواهد داشت و رشد و نمو سریع هریک را به فال نیک میگرفتند.
دکتر احمد جاوید از اساتید تاریخ دانشگاه کابل در کتاب «نوروز خوش آیین» خود مینویسد که به مرور زمان یک نوع تناوب و انتقال از هفت غله به هفت میوه صورت گرفته است: «شاید به مرور زمان این هفت غله به صورت هفت سین درآمده باشد. چون از غله و چوب و نبات و گل نتوانستند هفت چیز که نامشان با حرف سین شروع شود، یعنی هفت سین پیدا کنند، به ناچار سرکه و سیر را در کنار سنبل خوشبو گذاشتند که نشانهی غیر طبیعی بودن آن است».
در افغانستان به جای هفت سین از هفت میوۀ خشک استفاده میکنند. مردم هفت میوه خشک را چند روز پیش از نوروز در آب خیس میکنند. در روز عید این هفت میوۀ خیس کرده که شهدی شیرین دارد به هم میآمیزند و از مهمانان خود با این هفت میوه پذیرایی میکنند.
قداست و خوش یُمنی عدد هفت از سومریها به آریاییها رسیده و تاریخچه هفت میوه هم اگر از هفتسین بیشتر نباشد کمتر نیست. مردم افغانستان و برخی نواحی تاجیکستان معتقدند نه هفتسین بوده و نه هفتشین، بلکه هفتچین بوده است. مراد از هفتچین نیز، هفت میوهای بوده است که از هفت درخت متفاوت چیده شده و به عنوان برکت خانه در آغاز سال نو در سفره عید میگذاشتند، برخی از محققین بر این باورند که تبدیل این هفت میوه که از هفت درخت بنا بوده چیده شود به هفت میوه خشک و مغز گردو و بادام به دلیل سختی و عدم دسترسی همگان در این فصل به هفت میوه تازه بوده است. مواد اصلی هفت میوه شامل کشمش، گردو، بادام، پسته، زردآلو، فندق و سنجد با مقدار کمیشکر است.
سمنو
از آیینهای دیگر نوروزی در افغانستان تهیۀ سمنک ( سمنو) است که از دیر باز در افغانستان نیز همانند ایران رایج بوده. مردم افغانستان باور دارند، سمنک نه تنها نذر برآمدن حاجتها و مرادها است، بلکه با خود برکت و خیر به ارمغان میآورد.
چهارشنبه اول سال
بر خلاف ما ایرانیها که روز سیزدهم نوروز را به دامان طبیعت میرویم مردم افغانستان چهارشنبه اول هر سال این سنت را به جا میآورند و تنها مردم هرات که سنتهای شبیهتری به ما ایرانیها دارند در سیزده نوروز به طبیعتگردی میپردازند.
تماشای دشتهای ارغوان
اهالی کابل در طول دو هفته اول سال برای گردش به همراه خانواده به مناطقی که در آنها گل ارغوان میروید، میروند و گردش در میان این دشتها از دیرباز جز سنتهای نوروزی مردمان این خطه به شمار میرود.
جایگاه نوروز
هر چند در طول تاریخ چه در دوره امویان و چه در دهههای اخیر در بسیاری از مناطق فلات ایران نظیر کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و… و افغانستان در دوره طالبان جشن نوروز ممنوع اعلام شده بود اما نوروزباوران در هر گوشهای از این دیار کهن به نحوی به حراست و پاسداشت این سنت کهن همت کردهاند، تا به امروز که نوروز از جشنهای بزرگ این مناطق و به عنوان میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است، برای مثال در دوره حکومت شوروی مردم تاجیکستان با تغییر نام نوروز به «جشن لالهها» نوروز را کمی زودتر به بهانه هشت مارس که برای حکومت کمونیستی پذیرفته شده بود جشن میگرفتند. در افغانستان نیز در دوران حکومت طالبان وضع به همین منوال بود ولی پس از فروپاشی حکومت طالبان باز جشن نوروز مثل پیشتر با شکوه تمام برگزار میشود تا به امروز که در قالب جشنی ملی در اکثر ولایات افغانستان برپا میشود.
در سراسر افغانستان نوروز به نامهای مختلف، عید نوروز، جشن بهار، میلۀ دهقان و جشن سال نو بزرگ داشته میشود. نوروز در هر گوشه افغانستان و در میان هر قوم رنگی به خود گرفته و در هر منطقهای قدری از سنن و باورهای محلی نیز چاشنی نوروز شده اما در کل در هر گوشه این «نوروز» است که دلیل جشن و سرور میشود و مردم را در اماکن عمومی گرد هم میآورد. بر خلاف ایران امروز، مردم افغانستان همچنان این جشن بزرگ را در میادین و در میان اجتماعات عمومی آنچنان که از دیرباز مرسوم بوده برگزار میکنند و در میدانهای هر شهر و روستا گردهم میآیند، غذا میپزند و میخورند و به شادی و سرور میپردازند. علاوه برآن، سرگرمیهای ورزشی مانند، بزکشی، کشتی محلی، رقصهای محلی و بازیهای سنتی در بین مردمان مختلف افغانستان در طول جشنهای نوروزی رایج است. در افغانستان هم مانند ایران مراسم خانهتکانی و خرید عید و دید و باز دید نوروزی بخشی جدا نشدنی از این سنت دیرینه به شمار میرود.
*گردآوری: محسن بهزاد کریمی
*منابع:
-جستارهای پروفسور رسول رهین استاد اسبق دانشگاه کابل انجمن افغانستان در سوئد
-کتاب نوروز خوش آیین؛ شادروان دکتر احمد جاوید استاد دانشگاه کابل
-لغتنامه دهخدا