ساختن دولت مُصلح بدون «تقویت جامعه مدنی» ممکن نیست

حامد محمدی – رابطه میان جامعه مدنی و دولت به درازای تاریخ است و پر از تز و آنتی‌تز و سنتز.

علیرضا کیانی از اعضای فرشگرد در یادداشتی می‎نویسد، «در ایران تا اطلاع ثانوی، دولت، مصلح نهایی است یا باید باشد. این به معنای دولتی‌کردن مسائل نیست؛ به معنای مدیریت کلان دولت است. به بیان دیگر، راه نجات ایران از کانال سیاست‌گذاری می‌گذرد نه در تقویت جامعه مدنی! برای نجات کشور باید تصمیم ساخت و آنجا که تصمیم ساخته می‌شود و ضمانت اجرا دارد، دولت است.»

او معتقد است هر که برای اصلاح مملکت از نقش جامعه سخن می‌گوید، دقیقا آدرس «هیچ» می‌دهد و با مثال‎هایی این را بیان می‎کند که جامعه نمی‌‌تواند برای حل بحران‎های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی چاره‌اندیشی کند اما دولت می‎تواند و ضمانت اجرایی هم دارد.

کیانی در ادامه این یادداشت می‎گوید، عاجل‌ترین راه اصلاح ایران، سرنگونی جمهوری‌ اسلامی‌ست و دلایلی بر ضرورت آن شرح می‎دهد و در پایان می‎نویسد: «در این میان وجود یک عنصر وحدت‌بخش که هم همه ایرانیان او را بشناسند و هم محبوبیت فوق‌العاده‌ای داشته باشد، یک نعمت است. نقش و جایگاه نمادین شاهزاده رضا پهلوی، به ضرورت نیاز مملکت خسته ما، یک نعمت است».

آنچه این فعال سیاسی در مورد «نقش سیاست‌گذاری‌ها و مدیریت کلان دولت در ایجاد اصلاحات» می‎گوید منطقی است. باز کردن حساب ویژه روی جامعه‎ای که از ارتجاع سرخ و سیاه آسیب خورده منطقی نیست و نباید بیشتر از ظرفیتش از آن توقع داشت اما به نظرم نقش جامعه مدنی برای حل بحران‎ها در هر دورانی بی‌بدیل است.

غیرقابل انکار است که در ایران جریان موسوم به اصلاح‌طلب همواره با عوام‎فریبی و تاکید روی نقش جامعه مدنی در معادلات از پتانسیل مردم سوء استفاده کرده و بخشی از جامعه را زیر شعارهای شیک و به ظاهر مُدرن ولی در عمل به عنوان نردبانی برای بالا رفتن از قدرت و منافع قبیله‎ای به کار گرفت اما این تجربه نباید دلیلی برای نادیده گرفتن نقش جامعه مدنی در تحولات باشد.

هرگونه اصلاح و تغییر بدون اراده و مشارکت مردم «هیچ» است و احتمالاً نویسنده این را می‎داند و اتفاقاً تاکید کرده «دولت مصلح نهایی است و به معنای دولتی‌کردن مسائل نیست» اما آنچه در ادامه یادداشت استدلال کرده با آنچه در بیانیه اعلام موجودیت فرشگرد به همراه ۳۹ نفر دیگر امضا کرده در تضاد است. در بخشی از این بیانیه (شهریور ۹۷)  آمده، «گام نخست اصلاح امور در ایران، سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی است. به باور ما سرنگونی جمهوری اسلامی از طریق اعتصابات گسترده، تظاهرات سراسری و مبارزات مدنی، هم ممکن است و هم مطلوب و هم تنها گزینه برای حفظ ایران».

فرشگرد در بدو تاسیس در بیانیه خود «گام نخست» اصلاح را سرنگونی جمهوری اسلامی می‎داند و مستقیم به نقش اعتصاب و تظاهرات و مبارزات مدنی که اساساً خاستگاه آنها جامعه مدنی و مردم است اشاره می‌‏کند. بنابراین برای شفاف‎تر شدن آنچه کیانی نوشته و از رسانه رسمی فرشگر منتشر شده به توضیحات و واکاوی بیشتری نیاز است.

پُل والری نویسنده و ادیب ایتالیایی می‌گوید، «سیاست فن بازداشتن مردم از مشارکت در اموری است که در حقیقت مربوط به خودشان است» و چون این احتمال وجود دارد که مخاطب یادداشت برداشت‎های مختلفی از آن کند توضیح بیشتر در مورد آن ضروری است.

اولاً، «دولت ناجی» مورد اشاره کیانی نمی‎تواند بدون اراده جامعه مدنی از پس سرنگونی رژیم که گام نخست اصلاح است برآید. سیاست فرشگرد که رسیدن به «میدان میلیونی» است بطور طبیعی بر جامعه مدنی متمرکز است که اکنون تا «روز موعود» در حال تقویت آن است.

ثانیا، مگر قرار است در فردای براندازی دولتمردان بسته‎های وارداتی از کشورهای همسایه یا سیارات دیگر باشند؟ نه! اتفاقاً حق جامعه مدنی است که مستقیم برای اصلاح امور مشارکت کند و خاستگاه این مشارکت حضور در دولت است. درواقع دولت و جامعه مدنی اجزای جدا از هم نیستند که اگر باشند جمهوری اسلامی پرچمدار آن است! جامعه مدنی مسئولیت مدنی دارد. نقش جامعه مدنی نقش بازیکن خسته یا آسیب‌دیده‌ی مسابقه فوتبال نیست که قابل تعویض باشد، اگر مردم نتوانند ادامه دهند کل آن مسابقه در هر زمانی که باشد لغو می‎شود.

ثالثاً، طرح، پیشنهاد، تئوری، فرضیات و ذهنیات در حیطه نظری و بحث و نقد و همفکری در مورد آن ضروری است. در جایی که این احتمال هست نوشتار و گفتار با انواع و اقسام برداشت‎ها روبرو شود، هزینه کردن از آنچه «محور وحدت‌بخش» است خطاست. بحث درباره رابطه میان جامعه مدنی و دولت به درازای تاریخ است و مملو از تز و آنتی تز و سنتز. چرا باید در طرح چنین مباحثی که ممکن است از آن کمرنگ شدن نقش جامعه مدنی برداشت ‎شود روی نقش رضا پهلوی تاکید کرد و طوری نوشت که خواننده گمان کند قرار است او منجی باشد؟ اینکه جامعه مدنی در ایران به دلایل عمده در این مقطع زمانی توان ایفای نقش موثر در برخی حوزه‎ها را ندارد یک واقعیت است اما چرا باید مسئولیتی را که وظیفه جامعه ا‎ست بر دوش شاهزاده پهلوی گذاشت؟ و این امیدواری را تبلیغ کرد که همه چیز، از جمله اصلاحات، در او خلاصه می‎شود؟!

«رضا پهلوی» به عنوان یک فرد که پتانسیل وحدت آفرینی دارد مسئولیت‎های دیگری دارد که باید آن را از مسئولیت‎هایی که بر دوش جامعه مدنی است تفکیک کرد، اتفاقاً خود او بخشی از همان جامعه مدنی است که به پشتوانه دلایل مختلف از جمله محبوبیت، نقش وحدت‎ساز دارد.