منصور کشفی – همانطور که همگان اطلاع دارند آب بزرگترین عا مل یا عنصر زنده بودن و زندگی انسان‌ها، حیوانات و گیاهان روی زمین هست. گذشته از آشامیدن و مصارف خانگی، آب در تمام کشورهای دنیا همچنان برای کشاورزی و چرخاندن صنایع به کار می‌رود.
در مورد آب شرایطی لازم هست که باید کاملا مراعات شود تا آب سالم به ویژه برای آشامیدن مصرف شود. بسیار واضح است که آب آلوده باعث بیماری و مرگ انسان‌ها می‌شود که متأسفانه این سال‌ها در میهن عزیز ما ایران بسیار اتفاق می‌افتد و افسوس که دادرسی هم نیست.
آلودگی آب‌های زیرزمینی در همه جا هست اما…
در مقدمه باید اشاره شود که آلودگی آب‌های زیرزمینی یا رودخانه‌ای گاهی در همه جای جهان حتا در کشورهای پیشرفته دیده می‌شود، ولی بلافاصله به وسیله مسئولین از آن جلوگیری می‌شود. امّا متأسفانه در چهل و دو سال گذشته در کشور ایران آنقدر آب‌ها و به‌خصوص آب‌های زیرزمینی آلوده شده‌اند که حتا خبرگزاری‌های رژیم ملایان نیز درباره آن و مشکلات آن برای مردم و اعتراضات آنها صحبت می‌کنند و می‌نویسند. گرد هم آمدن خیابانی در نقاط مختلف کشور از جمله تجمع مداوم مردم شهر اهواز در جلوی استانداری اهواز به دلیل کمبود شدید آب آشامیدنی در شهر اهواز صورت گرفته است.
متأسفانه بهار امسال برای مردم اصفهان با خشک شدن زاینده‌رود شروع شد و دهقانان ساکن اطراف رودخانه پیوسته از مسؤلان دولتی خواهان کمک شده‌اند ولی بدون نتیجه بالاخره کشاورزان در روزهای اخیر با اعتراضات شدید مسئولیت بی‌آبی زمین‌های زراعتی را متوجه برنامه‌های به‌اصطلاح صنعتی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سدسازی‌های آنان و انتقال آب به مکان‌های مختلف اعلام کرده‌اند. همچنین کشاورزان اصفهان بودند که در سال ۹۶ در نماز جمعه علیه بی‌آبی و سیاست‌های رژیم ملایان شعار می‌دادند: پشت به دشمن، رو به میهن».
از طرف دیگر اسماعیل حسین زهی نماینده استان سیستان و بلوچستان در اسفندماه گذشته با تشریح وضیعت کمبود شدید آب به‌خصوص آب آشامیدنی در این استان اظهار نگرانی کرد. ضمنا مسئول و مدیریت بحران رژیم در اوایل اردیبهشت ۱۴۰۰ از تأمین آب آشامیدنی برای هزاران روستا با تانکر خبر داد.
مصطفی فدائی فرد عضو «کمیته ملی سدهای بزرگ ایران» اخیرا اعلام کرد که کشور به ورشکستگی آب رسیده و مسؤلان کشور هنوز متوجه این وضعیت نیستند. همچنین عیسی کلانتری رئیس سازمان محیط زیست نیز پیش‌بینی کرده که اگر اقدامی نشود تا ۲۰ سال دیگر در زمین‌های اطراف کوه‌های زاگرس و جنوب کوه‌های البرز و همچنین جنوب شرقی کشور از کشاورزی اثری نخواهد بود. چه جالب که وی نیز اعلام کرد طبیعت ایران قربانی سیاست‌های کلان دولت اسلامی شده است! همچنین طبق گزارش خبرگزاری دولتی ایرنا رئیس سازمان محیط زیست کشور معتقد است که ایران در حال محو شدن است!
از طرف دیگر متأسفانه طبق گزارش خبرگزاری‌های ایران اخیرا در یکی از روستاهای شهر کرمانشاه به علت مسمومیت از آب آشامیدنی چندصد تن مسموم شدند. دلیل آلودگی و مسمومیت آب در این روستا به خاطر تماس آب زیرزمینی با فاضلاب‌ها تشخیص داده شده است. البته همانطور که به درستی توضیح داده شده یا به خاطر قرار داشتن چشمه آب این روستا بین چاه‌های فاضلاب و ترک برداشتن لوله‌های فاضلاب انجام شده و یا سفره آب در این منطقه بالا آمده و به فاضلاب‌ها رسیده است. امّا مهم اینجاست که مدیریت بحران استان کرمانشاه توضیح داد که دستگاه‌های «کُلرزنِ» آب این روستا از مدت‌ها پیش خراب شده بوده، ولی مسؤلین محلی آن دستگاه‌ها را به‌موقع تعمیر و قطعات فرسوده آن را تعویض نکرده بودند، بنابراین در آب این روستا «کُلر» کافی وجود نداشته است.
البته بعد از این مقدمه لازم هست که در مورد آب‌های زیر زمینی که منبع آب آشامیدنی در سراسر دنیا و کشور خودمان ایران هست و نحوه و دلایل مختلف آلوده شدن آن و امکان راه‌های پاکسازی و جلوگیری از آلودگی آن اشاره شود.
عوامل اصلی آلودگی آب‌های زیرزمینی
عوامل اصلی آلودگی آب‌های زیرزمینی از این قرارند: فاضلاب خانگی، زباله صنعتی و خانگی و نَشت یا نفوذ نفت خام و محصولات پالایشگاهی که به هر حال پس از مدتی نَشت حجم زیادی از مایعات در خاک نفوذ خواهند کرد و در نهایت راه خودشان را به سمت آب‌های زیر زمینی پیدا می‌کنند و پس از رسیدن به سفره آب، برخی از مواد شیمیائی موجود در این مایعات به آرامی در آب‌های زیرزمینی پخش و حل می‌شوند.
فاضلاب خانگی همانطور که اشاره شد کم و بیش در تمام شهرهای دنیا وجود دارد ولی مرتب به وسیله مسئولین شهرها بازدید و بررسی می‌شوند و بلافاصله از خطرهای آن جلوگیری می‌شود. ولی متأسفانه حتا شهر تهران، پایتخت کشور ایران که از نظر جمعیت و وسعت یکی از شهرهای بزرگ دنیا محسوب می‌شود، امروزه در حال حاضر یک سیستم فاضلاب مدرن و تأسیسات تصفیه اساسی ندارد.
فاضلاب‌های خانگی و صنعتی در تهران و حومه‌ی آن از طریق چاه جمع‌آوری می‌شود. بنابراین تا زمانی که نفوذ فاضلاب به درون چاه‌ها ادامه دارد، سفره آب زیرزمینی نیز از طریق آب باران به تدریج بالا می‌آید تا حدی که فاضلاب‌ها در تماس مستقیم با آب‌های زیرزمینی به ویژه در بخش‌های جنوب شهر تهران قرار می‌گیرند. در این قسمت‌ها از شهر خیلی آسان فاضلاب خانگی بطور مدام وارد آب‌های زیرزمینی شده و چون سفره آب بالاست با آن مخلوط می‌شود و این آب‌های آلوده از طریق حتا چاه‌های کم‌عمق به سیستم توزیع آب سراسری منتقل می‌شود. بنابراین کاملا واضح است که سال‌هاست حداقل بیش از ۹۰درصد فاضلاب شهر تهران از طریق چاه‌های حفر شده به وسیله ساکنانش بدون هیچ نشانه‌ای به آب‌های زیرزمینی نفوذ کرده و می‌کنند و خیلی طبیعی است که مستقیم بطور مداوم وارد حوضه آب زیرزمینی در شهر می‌شود. بنابراین بدون توجه و ایجاد ایستگاه‌های تصفیه محلی و راه حل جلوگیری از مصرف این آب‌های غیربهداشتی زیرزمینی، بدیهی است که استفاده از این آب‌ها تهدید جدی برای تندرستی و سلامت ساکنان شهر تهران است. البته مشکل ظاهراً از طرف رژیم ملایان بررسی شده و راه حل‌هایی نیز برای جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب توسط کارشناسان داخلی و خارجی پیشنهاد شده، ولی گفته می‌شود به دلیل نبود بودجه و دلایل نامشخص دیگر تا کنون کاری مناسب در این مورد انجام نشده است.
به هر حال باید اشاره شود که در بیشتر مناطق شهر تهران، عوامل شیمیائی مانند «نیترات» و میکروب‌های مضر به همراه آلاینده‌های دیگر آب‌های زیرزمینی را آلوده و غیرقابل مصرف می‌کنند. متأسفانه آب مصرفی جمعیت کثیری از ساکنین تهران به ویژه در جنوب شهر از این منابع ناامن تأمین می‌شود. بنابراین آب‌های زیرزمینی برای مصرف شهروندان در تهران بزرگ بسیار مهم است که قبل از توزیع تصفیه شوند.
البته باید تأکید شود که این مشکل حتا در مقیاس بزرگتر کم و بیش در سایر شهرهای کشور هم وجود دارد و مردم با این آب‌های آسیب‌رسان مرتب در تماس هستند. از طرف دیگر تقریباً بیش از دو دهه است که وجود عناصر رادیواکتیو نیز خطر مضاعف برای مصرف‌کنندگان آب در برخی مناطق کشور ایجاد کرده است. همچنین بسیاری از مواد شیمیایی مصنوعی که حتی در حداقل غلظت‌ها نیز سمی ولی در کنترل مأموران رژیم هستند از طریق دفع نادرست زباله‌ها به داخل آب‌های زیرزمینی نَشت کرده و می‌کنند بدیهی است که رژیم حاکم در ایران پیش از توزیع این آب‌های آلوده زیرزمینی برای مصرف مردم اقدام لازم در زمینه تصفیه آنها به عمل نمی‌آورد. ولی بسیار مهم و منطقی است که آب‌های زیرزمینی قبل از توزیع برای مردم تصفیه شوند. متأسفانه به دلیل نبود ساماندهی و تداوم بی‌توجهی مدیریت حتی در تعداد قلیلی تصفیه‌خانه‌ها که در اطراف شهر تهران وجود دارند اقدامی اساسی اجرا نمی‌شود.
جیره‌بندی آب راه حل نیست!
به هر حال، برای حل مشکلات آب در اکثر نقاط کشور، رژیم ملایان صحبت از جیره‌بندی آب می‌کند. البته در اولین تابستان ریاست جمهوری احمدی‌نژاد آب در کرج و مدتی کوتاه هم در شهر مشهد جیره‌بندی شد تا اینکه رژیم ناچار رژیم با کشور تاجیکستان وارد مذاکره شد که آب از آن کشور از مسیر افغانستان وارد استان خراسان شود و در مقابل، گاز ایران به این کشور صادر شود. از طرف دیگر در شمال غرب کشور دریاچه رضائیه که بزرگترین دریاچه‌ی داخل کشور می‌باشد و به نگین فیروزه‌ای آذربایجان ایران مشهور است به تدریج در سال‌های اخیر دوسوم آن خشک شده و احتمالا مقدار زیادی از آبی که در حالت معمول وارد این دریاچه می‌شده در اطراف برای آبیاری استفاده می‌شود که این رویه با ساختن سدهای متفاوت کوچک ولی زیاد به وسیله سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در پروژه‌های پولساز برای این نهاد نظامی و موازی انجام شده و می‌شود.
وقتی دریاچه شور رضائیه کم‌کم خشک و کوچک می‌شود نمک روی زمین باقی می‌ماند و حتا وقتی باد کمی می‌وزد، ذرات نمک را به اطراف پراکنده می‌کند و این پدیده برای زمین‌های کشاورزی اطراف بسیار زیانبار است و طبیعتاً گرد و غبار نمک هم به ساکنان اطراف دریاچه صدمه می‌زند.
در حال حاضر برای جلوگیری از خشک شدن کامل دریاچه رضائیه صحبت از طرح انتقال آب رودخانه ارس و یا دریای مازندران شده. ولی با انجام این پیشنهاد کاهش سطح آب در دریای مازندران شدید خواهد شد و در درجه اول باعث اختلافات مرزی بین کشورهای اطراف این دریا خواهد شد. در مورد دیگر ولی در حجم کوچکتر که توسط رژیم ملایان در جریان هست، آب بسیار زیادی از طریق جریان دادن آب رودخانه کرج و جاجرود به حوضه آب تهران می‌باشد که سبب بالا آمدن سفره آب شده و به نوبه‌ی خود باعث آلودگی آب مصرفی ساکنین شهر می‌شود.
راهکار در دانش و مدیریت و تکنولوژی است
ولی برای کنترل، حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی همانطور که در کشورهای پیشرفته رایج است باید از کنتورهای هوشمند روی چاه‌های مجاز استفاده شود که بلافاصله در مورد آلودگی آب واکنش نشان می‌دهند. ولی متأسفانه در حال حاضر در ایران حفاظتی از این طریق از آب‌های زیرزمینی نمی‌شود. از طرف دیگر آلودگی آب‌های زیرزمینی به وسیله نفوذ و نَشت هیدروکربن یعنی نفت خام و یا محصولات تصفیه شده نفت به آب‌های زیرزمینی راه دیگر آلودگی آب‌های زیرزمینی مورد مصرف روزانه شهروندان در بیشتر نقاط کشور می‌باشد.
نفوذ قطره‌ای نفت از مجموعه انبارهای ذخیره نفت خام و یا از محصولات تصفیه شده در سایر تأسیسات پالایشگاه‌ها نیز آلوده کننده بزرگ آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند. آزمایش آب‌های زیرزمینی زیر اکثر پالایشگاه‌های کشور وجود حباب‌های نفت خام و محصولات نفتی روی سطع آب را نشان می‌دهد که پاک شدن آن مدت‌ها طول می‌کشد.
نَشتِ تصادفی و بدون توجه از مخازن ذخیره و یا سایر تأسیسات پالایشگاه‌ها موارد عمده آلودگی آب‌های زیرزمینی بوده و هست. اگر در مورد رفع این مشکلات چشم‌پوشی شود، دیر یا زود لایه‌های بزرگی از هیدروکربن‌های نفتی در بخش‌های فوقانی سفره‌های آب در مجاورت پالایشگاه‌ها انباشته می‌شوند. اینگونه نَشت در صورت عدم تشخیص در مراحل اولیه ممکن است به فعالیت‌های پاکسازی بسیار مشکل و طولانی و همچنین بسیار پرهزینه منجر شوند. در هر صورت نَشتِ نفت از انبارهای ذخیره زیرزمینی و لوله‌کشی‌های مرتبط با آنها از عوامل اصلی آلودگی‌های خاک و آب در اعماق زمین هستند. بنزین، گازوئیل سوخت‌های جت و بسیاری از ترکیبات شیمیائی دیگر از جمله محلل‌های صنعتی معمولاً در مخازن زیرزمینی ذخیره می‌شوند ولی تجربه نشان داده که بیش از ۵۰ در صد از این مخازن زیرزمینی با لوله‌های اتصال آنها پس از حدود چندین سال کار شروع به نَشت کردن می‌کنند. میزان نَشت از این مخازن بطور کلی کم ولی مداوم است.
برای جلوگیری از نَشتِ نفت خام و محصولات نفتی باید از انبارهای فلزی زیرزمینی با دیوارهای دولایه استفاده کرد. گذشته از این مسؤلان انبارهای فلزی زیرزمینی می‌بایست دستگاه‌هایی که نفوذ نفت و سایر محصولات نفتی را در اطراف انبارهای فلزی نشان می‌دهند در دسترس داشته باشند و مرتب آزمایش کنند.
بنابراین زمانی که مردم شهر اهواز برای نداشتن آب تظاهرات کردند رژیم ملایان نباید با گلوله و گاز اشک‌آور آنان را خاموش می‌کرد بلکه باید مشکلات فنی را حل می‌کرد. امروزه در ایران مشکل کمبود متخصص و تکنوکرات‌ها یا حتا کمبود آب نیست بلکه وجود مقامات فاسد و عدم احساس مسئولیت و در نتیجه بی توجهی به رفاه و تندرستی مردم ایران است که کمترین اولویت برای حکومت جمهوری اسلامی محسوب می‌شود.
به تازگی حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی نیز به کم‌آبی و خشکسالی در کشور اشاره کرد «بسیاری از سدها در سراسر ایران خالی از آب هستند و مشکلاتی بزرگ به خاطر کم شدن نیروگاه‌های برقی- آبی در ایران شروع می‌شود.» طبق خبرگزاری ایرنا حسن روحانی از مردم خواست که از این به بعد در مصرف آب و برق صرفه‌جویی کنند. ولی او اشاره‌ای به آبیاری‌های غیراصولی و سدسازی‌های بیش از حد ولی غیرلازم و فقط به خاطر درآمد کلان به وسیله قرارگاه «خاتم‌الانبیاء» وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که در عمل مسئول کارهای صنعتی و اقتصادی رژیم ملایان هست نکرد.
شاید جناب رئیس دولت ملایان اطلاع ندارد که کشور ایران بعد از روسیه بیشترین منابع گاز در دنیا را دارد و نیاز نیروگاه‌ها برای تولید برق چه در تهران و یا سایر نقاط کشور می‌تواند به راحتی با گاز فراوان تولیدشده در ایران تأمین شود. نه تنها رئیس دولت بلکه در کنار او همه مدیریت ضعیف، بی‌دانش و ناکارآمد نه فقط به نحوه تولید برق بی‌اعتنایی می‌کنند بلکه در کنترل زباله‌ها نیز بخش بزرگی از منابع با ارزش آب‌های زیرزمینی کشور را که عموماً نزدیک به مراکز جمعیتی هستند آلوده کرده و می‌کنند که مجموعه‌ی همه اینها بحران آب را در کشور به وجود آورده و به آن دامن می‌زند.
کشور ثروتمندی مانند ایران با منابع طبیعی گسترده از جمله ذخایر عظیم نفت و گاز گذشته از تأمین نیروگاه‌های تولید برق و انرژی، با مدیریت سالم می‌تواند چنانکه لازم است برای کنترل فاضلاب و دفع زباله، تصفیه‌خانه‌های اساسی و متعدد در نقاط مورد احتیاج مردم در سراسر کشور نصب کند.
*دکتر منصور کشفی استاد دانشگاه در دالاس ایالت تگزاس و مدیر شرکت مشاوره Kashex International Petroleum Consulting، زمین‌شناس ارشد شرکت ملی نفت ایران پیش از استقرار جمهوری اسلامی در ایران و رییس و استاد پیشین بخش زمین‌شناسی دانشگاه پهلوی شیراز است. او در امر اکتشاف نفت، به ویژه در ایران، بیش از ۵۰ سال تجربه دارد. انتشار سه کتاب علمی در زمینه صنعت نفت و رفتار بازار آن در جهان و مقاله‌های بی‌شماری در مجله‌های معتبر علمی از جمله کارهای آکادمیک اوست. علاوه بر این، دکتر کشفی مسئول گروه انرژی‌های فسیلی در پژوهشگاه ققنوس نخستین اندیشکده ایرانی در آمریکاست.
