تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور بطور قابل توجهی افزایش یافته و در سال ۲۰۲۲ به ۱۸۵ هزار نفر رسید که نسبت به ۲۵ سال گذشته پنج برابر شده است.
مهاجرت نخبگان از ایران طی سال‌های گذشته روندی افزایشی یافته است و دانشجویان زیادی از مقطع کارشناسی و یا برای تحصیلات تکمیلی ایران را ترک می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد دو سال پیش تعداد دانشجویان ایرانی مهاجرت کرده به دیگر کشورها به ۱۸۵ هزار نفر رسیده است.
بسیاری از این دانشجویان پس از اتمام تحصیلات دیگر به ایران باز نمی‌گردد و جذب بازار کار کشور میزبان یا دیگر کشورها می‌شوند.
بانک جهانی دو سال پیش در گزارشی اعلام کرده بود که مهاجرت نیروی انسانی بیش از ۵۰ میلیارد دلار ضرر مالی به ایران وارد کرده است؛ عددی که رقمی حدود ۳۷ میلیارد تومان به ازای هر نخبه می‌شد و حتی از صادرات نفتی ایران در سال‌های گذشته نیز بیشتر است.
آماری که هشتم اردیبهشت‌ماه امسال در برنامه‌ای با عنوان «رج» در دانشگاه «آریامهر» (شریف) ارائه شد نشان می‌داد مهاجرت از کشور بین سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، نرخ مهاجرت در ایران ۱۴۱ درصد افزایش یافت که سهم زیادی از این مهاجرت‌ها مربوط به نسل جوان است که به دنبال فرصت‌های بهتر زندگی و تحصیل در خارج از کشور هستند.
بر اساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران و داده‌های مربوط به جمعیت ایرانیان مقیم خارج از کشور در سال ۲۰۲۰، ایران در میان ۲۳۲ کشور، رتبه ۵۴ را از نظر میزان مهاجرانی که کشور را ترک می‌کنند کسب کرده است. از سوی دیگر، با استناد به جمعیت مهاجران ساکن در کشور، ایران در همان سال رتبه ۲۳ مهاجرپذیری را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده بود. همچنین، در سال ۲۰۲۲ ایران در شاخص فرار مغزها، رتبه ۱۰۶ از میان ۱۷۷ کشور را کسب کرد؛ رتبه‌ای که حاکی از روند نگران‌کننده خروج نخبگان و متخصصان از کشور است.
روزنامه «شرق» در گزارشی نوشته یکی از مهم‌ترین خسارات مهاجرت نخبگان به اقتصاد ایران، از دست رفتن منابع انسانی با دانش و تخصص بالا است. نخبگان، افرادی هستند که به دلیل توانمندی‌های علمی و حرفه‌ای خود می‌توانند به پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور کمک زیادی کنند. این افراد در حوزه‌های مختلف علمی، فناوری، پزشکی، مهندسی و سایر رشته‌های تخصصی به عنوان ستون‌های اصلی توسعه کشور محسوب می‌شوند. زمانی که این افراد به دلایل مختلف از جمله شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی از ایران مهاجرت می‌کنند، کشور از این منابع انسانی ارزشمند بی‌بهره می‌شود.
این گزارش افزوده یکی دیگر از تاثیرات منفی مهاجرت نخبگان بر اقتصاد ایران، کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های علمی و پژوهشی است. نخبگان معمولا در زمینه‌های تحقیقاتی و نوآوری‌های علمی فعالیت می‌کنند و حضور آنها در کشور باعث جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی به بخش‌های تحقیق و توسعه می‌شود. زمانی که نخبگان به خارج از کشور می‌روند، این بخش‌های کلیدی دچار رکود شده و فعالیت‌های تحقیقاتی و علمی کشور کاهش می‌یابد. این موضوع به‌ویژه برای کشوری همچون ایران که به دنبال رشد و توسعه در عرصه‌های علمی و فناوری است، خسارت بزرگی به شمار می‌آید. بانک جهانی در گزارشی خسارت ناشی از مهاجرت نخبگان به کشور را ۵۰ میلیارد دلار اعلام کرده است.
در گزارش روزنامه «شرق» تأکید شده مهاجرت نخبگان می‌تواند باعث از دست رفتن فرصت‌های شغلی و اقتصادی برای جوانان و افراد متخصص داخلی شود. وقتی نخبگان به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند، بازار کار داخلی با کمبود افراد ماهر و متخصص مواجه می‌شود. این موضوع می‌تواند باعث کاهش تولید، پایین آمدن کیفیت خدمات و محصولات و حتی رکود اقتصادی شود. همچنین با کمبود نیروی کار متخصص، امکان ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و نوآوری در صنایع مختلف به شدت محدود می‌شود.
مهاجرت از ایران تنها شامل دانشجویان و نخبگان نیست و به پدیده‌ای عمومی تبدیل شده است. علیرضا رهایی رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر بهمن‌ماه سال گذشته با بیان اینکه طی سه سال گذشته ۲۵ درصد اساتید دانشگاه یا مرخصی رفتند، برنگشند و یا اینکه بازنشسته شدند، گفته که «متأسفانه برخی از اعضای هیئت علمی این دانشگاه مهاجرت و برخی نیز درخواست مرخصی های کوتاه مدت و بلند مدت برای انجام فعالیت های متفرقه کردند.»
ایرانیان دسته دسته از میهن می‌روند؛ ریشه مهاجرت گسترده شهروندان ایران چیست؟
علیرضا رهایی با بیان اینکه «با روند کاهش تعداد اعضای هیئت علمی مواجه هستیم»، تأکید کرده که «اگر چه پروسه جذب هیئت علمی در همه دانشگاه ها دنبال می‌شود اما میزان خروجی اساتید از دانشگاه ها بعضا بیش از میزان ورودی آنها است. بنابراین در این خصوص هم از نظر تعداد اعضای هیئت علمی و هم شرایط انجام فعالیت‌های علمی با مشکل مواجه هستیم. ضمن اینکه با توجه به مشکلات اقتصادی که وجود دارد، مقداری انگیزه فعالیت در بین آنها کاهش یافته است. بنابراین با کاهش تعداد اعضای هیئت علمی در بسیاری از دانشگاه ها مواجه هستیم که این امر موجب شد میزان تولیدات علمی نیز کاهش یابد.»
شهرام یزدانی مشاور آموزشی مسعود پزشکیان نیز ناچار به اعتراف درباره روند پرسرعت مهاجرت شهروندان از ایران شده و گفته «بسیاری از رتبه های برتر کنکور، مدال آوران المپیادی و نخبگان ما از کشور مهاجرت کردند.»
شهرام یزدانی گفته «من چندین سال مسئولیت تیم‌های المپیادی سمپاد را بر عهده داشتم، متاسفانه حدود ۱۲۰ نفر از نخبگان ما که مدال المپیاد جهانی سال های ۶۳ تا ۶۷ را گرفته بودند، هیچکدامشان داخل کشور نیستند.»
مشاور آموزشی مسعود پزشکیان افزوده «باید این واقعیت را هم بپذیریم کشورهای اطراف سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در حوزه علم انجام می‌دهند و این سرمایه‌گذاری قابل مقایسه با کشور ما نیست که این قطعا در افزایش یا کاهش رتبه علمی جهانی دانشگاه‌ها تأثیر می‌گذارد.»
این در حالیست که برخلاف گفته مشاور آموزشی مسعود پزشکیان به نظر نمی‌رسد مسئله فقط «سرمایه‌گذاری» در حوزه علم باشد بلکه ساختار ایجاد شده از سوی جمهوری اسلامی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در حال «فراری دادن» شهروندان ایران از کشورشان است!
در همین رابطه اردشیر گراوند پژوهشگر اجتماعی گفته که «ریشه بسیاری از مشکلات و از جمله برهم خوردن نسبت جنسیتی، نرخ بیکاری، فساد اخلاقی و حتی جرم و تخلفات، مهاجرت است.»
این پژوهشگر اجتماعی تأکید کرده که ریشه اصلی مهاجرت را «باید در سیاست‌های دولت‌ها و به‌خصوص، بی‌‌توجهی به توسعه اشتغال و کاهش نرخ بیکاری جستجو کرد.»
