بازدید رایگان از موزه‌های تاریخ طبیعی وتنوع زیستی در «روز جهانی حیات وحش» معمولا تنها کاری است که برای این روز خاص در ایران انجام می‌شود. در صورتی که با توجه به شرایط حساس زندگی بسیاری از گونه‌های در معرض انقراض، این عرصه نیازمند یک بازنگری ویژه و فوری است.
به گفته‌ی حسن اکبری معاون سازمان حفاظت محیط‌زیست، هزار و ۳۰۰ گونه جانوری در ایران وجود دارد که از این تعداد ۱۳۰ گونه در خطر انقراض و در معرض تهدیدهای جدی قرار دارند.
یوزپلنگ، میش‌مرغ (یکی از بزرگترین پرندگان ایران)، «امید» تک دُرنای سیبری، گورخر و برخی از خزندگان و دوزیستان از جمله گونه‌هایی هستند که به اعتقاد این مقام مسئول کمتر از سایر جانواران، شانس بقا و ادامه نسل دارند.
اکبری تخریب زیستگاه این جانوران به دلیل تغییر کاربری جنگل‌ها و مراتع، قاچاق، ناآگاهی مردم، دسترسی سودجویان به سلاح و عدم امکانات کافی برای محیط‌بانان مهمترین عواملی هستند که زندگی را برای گونه‌های جانوری در خطر انقراض بیش از پیش سخت کرده است.
این مسئول می‌گوید: «هوبره یک گونه بیابانی است که اکنون به دلیل افزایش بالای قاچاق، در شمارش بیابان کم شده است. پرنده بالابان نیز به صورت زنده‌گیری قاچاق می‌شود.»
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اشاره می‌کند که اگرچه اولویت این سازمان در حفاظت از این گونه‌ها، حفظ زیستگاه است، اما در برخی مواقع لازم است تکثیر گونه در اسارت و یا با جابجایی به محل دیگر دنبال شود.
علاوه بر مسائلی که حسن اکبری مطرح کرد، مهدی نبی‌یان کارشناس ارشد تنوع زیستی معتقد است، «وقتی بودجه حفاظت از یک گونه در خطر انقراض در ایران، با قیمت یک آپارتمان در تهران برابری می‌کند؛ نمی‌توان تمام کاسه و کوزه‌ها را سر سازمان حفاظت محیط زیست شکست!»
نبی‌یان از یوزپلنگ، گوزن زرد و میش‌مرغ به عنوان مهمترین گونه‌های در خطر انقراض نام برده و توضیح می‌دهد: «گونه‌های در خطر انقراض در دو دسته هستند. اول گونه‌هایی که از نظر سازمان‌های جهانی مانند IUCN در خطر انقراض معرفی می‌شوند و دیگری گونه‌هایی هستند که از نظر ملی در خطرند.»
این کارشناس محیط زیست، میش‌مرغ را در کشور گونه‌ای «والنربل» یا حفاظت شده می‌داند که اگرچه در ایران شرایط تهدیدآمیزی دارد اما در جهان اوضاعش خوب است. اما برخی گونه‌ها مانند یوز هم از نظر ملی و هم از نظر بین‌المللی در خطرند و متاسفانه جمعیت این گونه به زیر ۳۰ قلاده رسیده است.
به گفته نبی‌یان، این گونه یوز آسیایی هیچ جای دیگری یافت نمی‌شود و به همین دلیل از حساسیت و ارزش بالایی برخوردار است.
او برنامه‌هایی را که در سال‌های اخیر توسط سازمان حفاظت محیط زیست و تشکل‌های محیط زیستی اجرا شده «قابل قبول» خوانده و می‌گوید: «حفاظت صرفا حراست نیست. جلب حمایت مردم و فرهنگسازی در کنار اقداماتی مانند افزایش محیط‌بان، افزایش تجهیزات و برخورد با شکارچیان می‌تواند موثر باشد چرا که یک برخورد خشک با شکارچیان بعضا به افزایش تنش با جامعه محلی را دامن می‌زند و همین اتفاق موجب آسیب به گونه و محیط زیست می‌شود.»
با اینهمه به گفته او با وجود اتفاقات خوبی که رخ داده، همچنان توقف روند انقراض و روند نزولی جمعیت یوز مشاهده نمی‌شود.
در همین رابطه این کارشناس به وضعیت یوزهای ایرانی به نام «ایران» و «فیروز» اشاره کرده و می‌گوید: «بر اساس آخرین اطلاعات سازمان حفاظت محیط زیست درباره زادآوری ایران و فیروز در سایت تکثیر و پرورش توران، جفتگیری ایران و فیروز اتفاق افتاده اما به دلیل اینکه احتمال باروری برای گربه‌سانانی مانند یوزپلنگ بالا نیست باید تا اردیبهشت صبر کنیم سپس نتایج را بررسی کنیم.»
به اعتقاد نبی‌یان، گونه‌هایی مانند گوزن زرد نیز شرایط خوبی ندارند. بزرگترین جمعیت این گونه که با تکثیر در اسارت به وجود آمده در جزیره اشک دریاچه اورمیه به ۲۰۰ تا ۲۵۰ راس می‌رسید اما اکنون به کمتر از۲۴ راس رسیده است. خشکی دریاچه هم به دریاچه آسیب زده هم جزیره را تحت تأثیر قرار داده و هم بیم انقراض گوزن زرد در جزیره اشک (از جزایر دریاچه اورمیه) وجود دارد.
البته طبق اطلاعات موجود، دشت ناز ساری، کتل‌دختر فارس، ایلام و باغ شادی در یزد سایت‌های دیگر تکثیر و پرورش این گونه هستند تا در صورت مشکلاتی نظیر بیماری، جمعیت مولد گوزن زرد در سایت‌های دیگر حفظ شود.
کارشناس ارشد تنوع زیستی همچنین وضعیت میش‌مرغ را حتا از یوز نیز خطرناک‌تر می‌داند. او با بیان اینکه کمتر از ۱۹ قطعه از این گونه در کشور باقی مانده است، می‌گوید بیم آن وجود دارد تا در سال‌های آینده این گونه در کشور بطور کامل منقرض شود.
نبی‌یان درباره دیگر گونه‌های در خطر انقراض هم گفته است: «افعی دم عنکبوتی که فقط در ایران و عراق زندگی می‌کند، گونه‌ای است که به علت قاچاق در خطر انقراض قرار گرفته است. علاوه بر این مرال یا گوزن قرمز نیز با در خطر قرار گرفتن زیستگاه خود به علت هجوم جمعیت کشاورزی، قطع درختان و ویلاسازی با مشکل مواجه شده است. این گونه در جهان دچار مشکل نیست اما در ایران در معرض خطر است.»
به گفته او، گونه‌های دریایی در دریای «خزر» (کاسپین) که شامل پنج گونه از خاویار ماهیان می‌شود نیز وضعیتی بحرانی دارند و وضعیت برای خلیج فارس هم مشابه است. گونه‌های آبزی مورد توجه سازمان نیستند و علت اصلی آن تقسیم مسئولیت با سازمان شیلات است.
نبی‌یان تاکید دارد: «پروژه حفاظت از یک گونه مانند جاده‌سازی نیست. احیای یک گونه پروژه‌ای زمان‌بر است و حداقل ۱۰ تا ۱۵ سال زمان برای احیای یک گونه لازم است. در کشور ما به علت عمر پایین مدیریت، پروژه‌های حفاظتی تکمیل نمی‌شوند و پایدار نیستند. از طرفی نمی‌توان همه تقصیر را به گردن سازمان حفاظت محیط زیست انداخت. سازمان در یکی دو سال گذشته برای گونه‌های در خطر انقراض اصلی مانند گوزن زرد، میش مرغ و گاندو یا تمساح پوزه کوتاه که در رودخانه سرباز و منطقه باهوکلات زندگی می‌کند، طرح اقدام ملی تدوین کرده است اما کل بودجه سازمان کمتر از ۲۴۰۰ میلیارد تومان است.»
او با اشاره به اینکه بیش از نیمی از این بودجه نیز خرج روزمرگی سازمان و نیازهایی مانند بنزین و استهلاک تجهیزات می‌شود، می‌گوید: «تنها حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیارد تومان برای ۳۰۰ منطقه حفاظت شده اختصاص می‌یابد!»
این کارشناس اضافه کرد: «بودجه حفاظت گونه‌ای مانند میش‌مرغ به اندازه یک آپارتمان ۵۰ متری در تهران است و عددی در حدود ۱.۵ میلیارد تومان است که مضحک به نظر می‌رسد. با اینکه کشور ما جزو ۱۰ کشور برتر از نظر تکنولوژی پهپادی است اما کل مجموعه سازمان کمتر از پنج پهپاد در اختیار دارد که کارآیی هم ندارند.»
علاوه بر آنچه این دو مسئول و کارشناس به آن اشاره داشته‌اند، باید از تک دُرنای سیبری به نام «امید» نیز یاد کرد که تنها بازمانده جمعیت غربی دُرنای سیبری در جهان است و تنها یک فرد از جمعیت آن باقی مانده. تک دُرنای سیبری معمولا آبان‌ماه به ایران می‌آید و در اواخر زمستان به زیستگاه اصلی خود در سیبری باز می‌گردد.
برخی گونه‌های خزندگان مانند انواع سمندرها نیز به علت تجاری شدن در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. برخی از آنها به عنوان گونه‌های زینتی وارد مقوله قاچاق شده و این مسئله برای جمعیت آنها مشکلاتی ایجاد کرده است.
موضوع آگاهی مردم در مورد میمون «رزوس» نیز بسیار قابل توجه است. این میمون‌ها که در برخی از جنگل‌های شمال کشور دیده شده‌اند از طریق قاچاق وارد ایران می‌شود. افرادی که این حیوان را خریداری می‌کنند، پس از گذشت مدتی نمی‌توانند از آن نگهداری کنند و بجای آنکه این حیوان را به سازمان حفاظت محیط زیست تحویل دهند، آن را در جنگل رها می‌کنند. این در حالیست که میمون «رزوس» می‌تواند هزاران انگل و بیماری را منتقل کند و به یک گونه مهاجم در شمال ایران تبدیل شود.
فوک‌های دریای «خزر» و لاک‌پشت‌های دریایی سواحل جنوبی نیز شرایط زندگی‌شان نسبت به یک مراقبت دوراندیشانه هشدار می‌دهد.
