بیژن فرهودی – با به پایان رسیدن دور ششم مذاکرات هستهای بین نمایندگان رژیم ایران و ۶ قدرت بزرگ در وین که حاصل آن توافق طرفین برای تمدید ۴ ماهه مذاکرات به امید یافتن راه حل جامع و نهایی برای مساله هستهای جمهوری اسلامی بود، تحلیلگران در گوشه و کنار جهان روی هم رفته با دیدی مثبت نسبت به ادامه روند دیپلماسی یاد میکنند .
در مرکز بین المللی مطالعات استراتژیک IISS در لندن، جلسهای با حضور دو تن از کارشناسان برجسته این مؤسسه در امور ایران برگزار شد تا پیامدهای تمدید مذاکرات و منافع آن برای طرفین مورد بررسی قرار گیرد.
مارک فیتز پتریک رییس دفتر منع گسترش تسلیحات اتمی در این اندیشکده که قبلا از مقامات ارشد وزارت امورخارجه آمریکا بوده چنین به ذکر جزییات توافق اخیر پرداخت: ایران در ۴ ماه آینده ماهی ۷۰۰میلیون دلار از درآمدهای نفتی بلوکه شده خود را دریافت خواهد کرد اما باید توجه داشته باشیم که ایران هر ماه شاهد بلوکه شدن ۵ برابر این مبلغ یعنی ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بابت فروش نفت خود خواهد بود. به این ترتیب ایران وجوه بسیار اندکی از پول خود را که در بانکهای خارجی مسدود شده دریافت خواهد کرد .تمام تحریمها به استثنای آن بخشی که بر اساس برنامه مشترک (توافقنامه ۲۴ نوامبر ژنو ) تعدیل یافتند به قوت خود باقی خواهند ماند.
به گفته فیتز پتریک بسیاری از تحریمهایی هم که لغو شدهاند منافعی برای ایران به همراه نداشتهاند چون بانکهای خارجی بیمناک از جرایم سنگین نقدی نظیر آنچه ماه پیش علیه بانک فرانسوی پاریبا وضع شد حاضر به معامله با ایران نیستند . به طور کلی ایران امتیاز زیادی از توافق هفته پیش وین کسب نخواهد کرد و در مقابل هم امتیاز زیادی به پنج بعلاوه یک نداده است. نکته مهم این است که پیشرفت برنامه هستهای ایران همچنان متوقف مانده است. قدرتهای بزرگ خواستار آن بودند که ذخیره ۸۵۰۰ کیلوگرمی اورانیوم ۵ درصدی که در صورت غنیسازی بیشتر میتوان از آن برای تولید ۶ بمب اتم استفاده کرد کاهش یابد و مقداری از آن اکسیده شود. ایران با حفظ این ذخیره در سطح فعلی موافقت کرد اما حاضر به کاستن از میزان آن نشد چون میخواهد از این ذخیره به عنوان امتیازی در مذاکرات آتی با هدف دستیابی به توافق نهایی استفاده کند. با این حال به گفته فیتز پتریک تهران حاضر شد ذخیره اورانیوم ۲ درصدی خود را که از اکسیده کردن ذخیره ۲۰ درصدی باقی مانده است خنثی کند و در عین حال قرار شد که یک چهارم ذخیره اکسیده شده اورانیوم ۲۰ درصدی به میلههای سوخت برای استفاده توسط رآکتور تحقیقاتی تهران تبدیل شود و بقیه این ذخیره نیز به همین ترتیب به میلههای سوخت تبدیل خواهد شد . باید توجه داشت که به کار گرفتن میلههای سوخت برای تولید بمب اتم بسیار دشوار است.
گفتنی است فیتز پتریک یکی از نخستین کارشناسانی بود که نسبت به حصول توافق نهایی طرفین تا ۲۰ ژوییه ابراز بدبینی کرده بود و وقتی این نکته را در مصاحبه اختصاصی با او در میان گذاشتم از اینکه باید بگوید همان طور که من انتظار داشتم گفتگوها به نتیجه مطلوب نرسید ابراز تاسف کرد اما گفت حداقل مذاکرهکنندگان توانستند ظرفیت برنامه هستهای ایران را در سطح فعلی حفظ کرده و دیپلماسی را زنده نگاه دارند. با این وجود فیتز پتریک میگوید فکر نمیکند که طرفین در ۴ ماه آینده هم بتوانند به توافق جامع نهایی دست یابند.
این کارشناس آمریکایی با اشاره به شکاف عمیقی که بین طرفین بر سر دامنه برنامه غنیسازی رژیم ایران وجود دارد خصوصا با اشارات اخیر آیتالله خامنهای در مورد لزوم داشتن ظرفیتی معادل ۱۹۰هزار سانتریفیوژ نسل اول میگوید فکر نمیکند آنها بتوانند در ۴ ماه آینده هم به توافق برسند چون برای دستیابی به چنین توافقی ایران باید به میزان قابل ملاحظهای از اندازه برنامه اتمی خود بکاهد . اما تهران تا کنون حاضر به چنین کاهشی نشده است و تنها با متوقف ساختن موقت برنامه هستهای خود موافقت کرده است. اشاره فیتز پتریک به سخنان اخیر جواد ظریف وزیر خارجه جمهوری اسلامی نیز هست که گفته شاید ایران با چنین تواقفی برای چند سال موافقت کند اما میخواهد بعد از آن این برنامه را به میزان قابل ملاحظهای توسعه دهد.
فیتز پتریک در پاسخ به این سوال که اگر پیشبینی شما بار دیگر درست از آب در آید و طرفین نتوانند تا ۲۴ نوامبر به توافق برسند چه خواهد شد میگوید فکر میکنم که دیپلماسی و مذاکرات میتواند ادامه یابد چون نگه داشتن برنامه اتمی ایران در سطح فعلی و جلوگیری از پیشرفت آن تحولی مثبت از زاویه عدم گسترش سلاحهای هستهای است. اما در همان حال او فکر نمیکند که در محیط فعلی در واشنگتن بتوان این مذاکرات را بی انتها ادامه داد چون این تصور پدیدار خواهد شد که ایران به دنبال خریدن وقت است . از این رو ادامه مذاکرات تنها در صورتی امکان پذیر خواهد بود که موفقیتی ملموس به دست آید و طرفین در یک مورد مثلا رآکتور آب سنگین اراک به توافق برسند. تهران پیش از این با بازطراحی این رآکتور به طوری که تولید پلوتونیوم در آن کاهش یابد موافقت کرده است. تهران هدف از احداث رآکتور آب سنگین اراک را تولید دارو اعلام کرده اما پلوتونیوم تولید شده در آن میتواند برای ساختن بمب اتم مورد استفاده قرار گیرد. فیتز پتریک میگوید اگر این بازطراحی غیر قابل تغییر باشد دو طرف باید روی ان به توافق برسند و آن را به عنوان نشانهای از موفقیت دیپلماسی عرضه کنند و البته ایران باید به خاطر آن از برخی تحریمها معاف شود. به عبارت دیگر اگر طرفین نتوانند به توافقی کامل در مورد همه مسایل دست یابند میتوانند توافق را به صورت جزیی و گام به گام کسب کنند .
در این میان هرچند ظاهرا باراک اوباما و حجتالاسلام حسن روحانی هر دو به دنبال کسب توافق نهایی و خاموش ساختن مخالفت رقبای سیاسی خود هستند فیتز پتریک معتقد است که اگر حتی اوباما پیشنهاد ایران برای داشتن ظرفیت بالای غنیسازی اورانیوم را بپذیرد، چنین توافقی در واشنگتن مورد تایید کنگره قرار نخواهد گرفت. اوباما به خاطر آن از لحاظ سیاسی به اصطلاح مصلوب خواهد شد و کنگره حاضر به لغو تحریمها برای اجرای توافق نهایی نخواهد شد. فیتز پتریک تاکید میکند که اگر دو طرف بر نیازهای عملی ایران برای غنیسازی بر اساس موافقتنامه ۲۴ نوامبر ژنو تمرکز کنند راهی برای ایران وجود خواهد داشت که برنامه غنیسازی اورانیوم داشته باشد، نیروگاه اتمی خود را تحت بهرهبرداری نگه دارد، قدرت تولید انرژی اتمی را گسترش دهد و تحریمزدایی کند. به گفته فیتز پتریک ایران میتواند این جریان را به صورت جریانی «بُرد- بُرد» حفظ کند مادام که با محدودیتهایی در مورد برنامه هستهایاش موافقت کند.
شکی نیست که موضع سفت و سخت آیتالله خامنهای، رهبر سیاسی و مذهبی جمهوری اسلامی، در مورد دامنه برنامه غنیسازی اورانیوم ایران مانع از توافق نهایی در وین شد. ولی در عین حال باید به یاد داشته باشیم که ولی فقیه در گذشته استدلال میکرده که برای آمریکاییها مساله هستهای تنها یک بهانه برای اعمال فشار بر جمهوری اسلامی است و اگر این مساله حل شود واشنگتن برای مسایل دیگری چون حقوق بشر، تروریسم و جریان صلح خاورمیانه برای ایران تولید اشکال خواهد کرد. مارک فیتز پتریک این نظریه را که مساله هستهای صرفا یک بهانه برای آمریکا است یکسره رد میکند و میگوید این مساله برای امنیت غرب حیاتی است. او میافزاید البته اگر هم حل شود آمریکا و ایران یک شبه دوست هم نخواهند شد و بی شک مسایل دیگری از قبیل حقوق بشر که مایه نگرانی عمیق امریکاست وجود خواهد داشت. اما به نظر فیتز پتریک با رفع مساله هستهای دیگر تهدید توسل به گزینه نظامی از میان خواهد رفت و ایران و آمریکا و کشورهای دیگر غرب فرصت همکاری در مورد یک رشته مسایل مورد علاقه مانند افغانستان و مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر را پیدا خواهند کرد.
فیتز پتریک امیدوار است که با توجه به جدیت امریکا و حجتالاسلام حسن روحانی برای دستیابی به توافقی جامع، طرفین بتوانند به راه حلی متضمن غنیسازی اورانیوم بر پایه نیازهای عملی ایران دست یابند. . به گفته فیتز پتریک با توجه به خواسته ایران برای تضمین دسترسی به سوخت مورد نیاز رآکتور بوشهر، راههای متعددی برای این کار به غیر از غنیسازی صنعتی که از لحاظ فنی دشوار، از لحاظ حقوقی پرسش برانگیز و از لحاظ ایمنی مشکلآفرین است وجود دارد. با این همه فیتز پتریک هشدار میدهد که عدم دستیابی به توافق، تشدید تحریمها را به دنبال خواهد داشت که این خود میتواند بر طول عمر رژیم اسلامی تأثیر منفی داشته باشد.
دینا اسفندیاری دستیار فیتز پتریک در موسسه بینالمللی مطالعات استراتژیک سخنران دیگر این جلسه بود که به بررسی دیدگاههای شناخته شده مقامات جمهوری اسلامی در مورد مذاکرات هستهای پرداخت. دینا اسفندیاری معتقد است که تمایل بسیاری از سوی طرفین برای سازش وجود دارد چون هر دو طرف از پیامدهای منفی عدم دستیابی به توافق آگاهند اما میخواهند چنین نشان دهند که نمیخواهند سازش کنند ولی در پایان ممکن است مجبور به مصالحه شوند. دینا اسفندیاری میگوید حل مساله هستهای میتواند راه را برای گفتگو و هماهنگی با رژیم ایران در مورد یک رشته مسایل منطقهای از جمله عراق و سوریه هموار سازد.
از خانم اسفندیاری که اخیرا به دعوت جمهوری اسلامی در سمیناری در تهران شرکت کرده بود، سوال کردم با توجه به اینکه بانویی با نام خانوادگی مشابه شما (هاله اسفندیاری رییس برنامه خاورمیانه در مرکز وودرو ویلسون) چند سال پیش حین سفر به ایران دستگیر شد و چند ماهی را در زندان گذراند آیا شما نگران نبودید؟ آیا تضمینی برای امن بودن این سفر دریافت کرده بودید؟ خانم اسفندیاری با اینکه رییس جلسه به او اظهار داشته بود که میتواند به این سوال پاسخ ندهد با خوشرویی حاضر به پاسخ شد و با لبخند گفت که تا یک هفته قبل از این سفر نسبت به انجام آن نگران بود اما خوشبختانه در طول این سفر که با هدف بازکردن درهای ایران به جهان خارج و از سوی برگزارکنندگان دولتی آن برنامهریزی شده بود با مشکلی روبرو نشد و قصد دارد چند ماه دیگر مجددا به ایران سفر کند.