قدیمی‌ترین شهرهای جهان

احمد رأفت- با قدمت‌ترین شهرهای جهان اکثرا در خاورمیانه هستند. از مجموعه بیست شهر قدیمی‌جهان، ۱۴ شهر در خاورمیانه، یکی در شبه قاره هند و تنها ۵ شهر در اروپا قرار دارند.

اریحا در کرانه باختری رود اردن  که امروز بخشی از سرزمین حکومت خودگردان فلسطین است ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بنیان‌گذاری شده است.  نام اریحا که به زبان عبری «یریکو» خوانده می‌شود بیش از ۷۰ بار در کتاب عهد عتیق ذکر شده است.  برخی از تاریخ‌شناسان معتقدند که اولین هسته این شهر  به ۱۱ هزار سال قبل میلاد مسیح باز می‌گردد.  در عهد برنز، اریحا یکی از مهم‌ترین مراکز بازرگانی بوده است و گفته می‌شود که برای اولین بار بازرگانان این شهر  ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد مسیح از گاری برای حمل و نقل استفاده کردند. با سقوط بابِل این شهر به تصرف مادها درآمد و حضور ایرانیان تا پایان دوران هخامنشی ادامه یافت.

جبیل در لبنان امروزی قدمت‌اش به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. در این شهر تئاتر و مرکز اداری و تجاری وجود داشتند که نشان از اهمیت این شهر دارد. حرفه اصلی اهالی این شهر گویا تجارت بوده است و گفته می‌شود چوب به مصر و دیگر کشورها صادر می‌کردند. جبیل بعدها ابتدا توسط مصری‌ها و بعد آشوریان اشغال شد و تنها یک قرن قبل از میلاد مسیح توانست مجددا استقلال خود را به دست آورد.

حلب پرجمعیت‌ترین شهر سوریه امروزی است که از ۴۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح وجود دارد. حلب زمانی یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های بین شرق و غرب بوده است. نشانه‌های معماری‌های دوران هیتی، رومی، بیزانسی و ایوبی نشان ار دست به دست شدن این شهر در قرن‌های گذشته را دارد. این شهر که امروز در پیامد جنگ داخلی سوریه نیمه ویران شده است، زمانی میزبان یکی از مهم‌ترین جوامع یهودی در کشورهای عربی بود.

دمشق پایتخت سوریه قدمت‌اش به ۴۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.  دمشق تا کنون چندین بار نام عوض کرده است: جلق، جیرون، آرم، عذرا، عین الشرق، باب الکعبه و فسطاط الفلسطین، از جمله این نام‌ها هستند. در انجیل از خیابانی به نام «مستقیم» در شهر دمشق یاد می‌شود که محل سکونت پولس قدیس، از پیروان اولیه عیسی مسیح بوده است. دمشق بعدها به یکی از مراکز مهم رشد تمدن اسلامی‌تبدیل شد. مسجد اموی دمشق، یکی از مهم‌ترین آثار معماری اسلامی‌ است که قدمت آن به قرن چهاردهم میلادی باز می‌گردد.

شوش مرکز تمدن عیلام بود. شوش یکی از قدیمی‌ترین شهرهای شناخته شده است که تاریخ بنای آن به ۴۲۰۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. نخستین آثار یک دهکدهٔ مسکونی در آن  البته مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد است. شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بوده که هر یک به سهم خود بر دیگری تأثیر داشته است. یکی تمدن میانرودان و دیگری تمدن عیلام.

قرار گرفتن این منطقه در شمال خلیج فارس و نیز همسایگی با میانرودان در پیدایش این وضع ویژه تأثیر بسیاری داشته‌است.

شوش در دوره هخامنشیان شکوه گذشته خویش را باز یافته و چهار راه شرق وغرب گردید. با توجه به اهمیت و موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاص شوش بود که راه‌های بسیاری و به ویژه راه بزرگ موسوم به «راه شاه» ارتباط این شهر را با نقاط گوناگون جهان برقرار کرد. «راه شاه» در دوره هخامنشیان و به دستور داریوش بزرگ ساخته شد.

شهر شوش، پایتخت سیاسی دولت هخامنشیان را به پاسارگاد، تخت جمشید و دیگر شهرهای امپراتوری، از جمله شهر نامی ‌ سارد پایتخت کشور لیدیه پیوند می‌داد.

فیوم یا الفیوم، به زبان قبطی به معنای دریاچه است. قدمت این شهر مصری به ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.  در زمان فراعنه این شهر با نام «شدت» شناخته شده بود. در دورانی که این شهر به استانی از امپراتوری روم باستان تبدیل شد، رومی‌ها نام آرکادیا را بر آن گذاشتند. نام کنونی به زمانی باز می‌گردد که مسیحیان قبطی بر این شهر حکومت می‌کردند.

صیدا یکی از مهم‌ترین شهرهای فنیقی‌ها بود و قدمت آن به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.  در دوران قبل از میلاد مسیح،  آشوریان، بابلیان، مصریان، هخامنشیان، یونانیان و رومیان بر آن حکومت کردند. روی برخی از سکه‌های قدیمی ‌این شهر نقش اردشیر دوم هخامنشی دیده می‌شود.  دوران تسلط یونانی‌ها با اشغال این شهر توسط اسکندر مقدونی در ۳۳۲ پیش از میلاد آغاز می‌شود. در دوران نخستین جنگ صلیبی این شهر غارت شد و بعدها توسط مغول‌ها ، در سال ۱۲۶۰ بعد از میلاد مسیح تقریبا ویران شد.

پلوودیو در بلغارستان امروزی، کهن‌ترین شهر قاره اروپا به حساب می‌آید. قدمت این شهر به ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.   این شهر زمانی پایتخت مقدونی‌ها بود و در زمان امپراتوری فیلیپ دوم، پدر اسکندر مقدونی،  نام «فیلیپوپولی» بر آن گذاشت.  در سال ۴۶ بعد از میلاد به تصرف امپراتور روم کلادیو در آمد  و به مهم‌ترین مرکز رفت و آمد بین روم باستان و منطقه بالکان تبدیل شد.  نام کنونی‌اش به دورانی باز می‌گردد که امپراتوری بیزانس بر آن حکومت می‌کرد. در زمان جنگ‌های صلیبی بخشی از این شهر ویران شد. پلوودیو در زمان سلطان مراد اول، امپراتور عثمانی که این شهر را تصرف کرده بود، تا حدی بازسازی شد.

بیروت که در نامه‌های مصری زمان فراعنه از آن با نام «تل العمارن» یاد می‌شود یکی از مهم‌ترین شهرهای فنیقی‌ها است. در آن زمان البته جبیل مهم‌ترین شهر منطقه به حساب می‌آمد و بیروت به نوعی تحت تاثیر آن قرار داشت. قدمت این شهر به سال ۳۰۰۰ قبل از میلاد باز می‌گردد.  دویست سال قبل از میلاد آنتیوخوس سوم بیروت را فتح و ضمیمه قلمروی سلوکی‌ها کرد که بعدها با نام شام معروفیت یافت.

اورشلیم یا قدس در سال ۲۸۰۰ قبل از میلاد بنا گذاشته شد. این شهر برخلاف آنچه بسیاری تصور می‌کنند توسط یهودیان بنیان‌گذاری نشده است. نام آن نیز ریشه در زبان اوگاریتی، یکی دیگر از زبان‌های کهن سامی، دارد و به معنای بنیاد شالم است. شالم یکی از خدایان اوگاریتی است.  البته در زبان عبری نیز نام این شهر اگر به دو بخش تقسیم شود به معنای صلح  و باران است. فردوسی از این شهر با نام «دژ هوخت کنگ» یاد می‌کند:

به بیت‌المقدس نهادند روی

به خشکی رسیدند سر کینه‌جوی

همی ‌کنگ  دژهوداش خواندند

که بر پهلوانی زبان راندند

هیچ شهری در تاریخ به اندازه اورشلیم  محاصره و فتح نشده است. این شهر ۵۲ بار در محاصره بوده و ۴۴ بار هم فتح شده است.

صور ۲۷۵۰ سال پیش از میلاد مسیح بنیان‌گذاری شده است. این شهر که امروز بخشی از لبنان است،  زمانی یکی از بنادر  مهم فنیقی‌ها بود. البته قدمت شهر گویا بیشتر است و قبل از ایجاد ساخت شهری، در نیمه دوم عصر برنز،  روستائی بوده که اهالی‌اش عمدتا به ماهیگیری اشتغال داشتند.  قبل از اینکه این شهر توسط اسکندر مقدونی فتح شود، آشوریان و بابلی‌ها بر آن حکومت می‌کردند.

اربیل در گذشته «اربع ئیلا» یا شهر «چهار ایزد» خوانده می‌شد و قدمت آن به ۲۳۰۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد.  این شهر توسط آرامی‌ها بنیان‌گذاری شده است و بعدها بخشی از امپراتوری هخامنشی بود. جنگ گوگمل که در آن اسکندر مقدونی داریوش سوم را شکست داد در حومه اربیل رخ داد.  اشکانیان و ساسانیان هم چند سده بر این شهر حکومت کردند. امروز اربیل پایتخت اقلیم کردستان عراق است.

کرکوک  گویا  قدمت‌اش به زمان هوریان، ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد باز می‌گردد. ٖهوریان قومی‌آسیائی بودند که با گرجی‌ها هم‌تبارند.  پس از سقوط آشوریان  این منطقه با نام معروف بابا کرکر معروف شد که بعدها  نام کرکوک به آن دادند.  در زمان سلوکیان این شهر را «کرخه د بت اسلوخ» نامیدند که ترجمه آن «ارگ خاندان سلوکی» است.  در زمان پارتیان این شهر «گرمکان» به معنای مکان گرم نامیده می‌شد.  اردشیر بابکان با کمک حاکم این شهر آدیابن توانست اشکانیان را سرنگون سازد.

بلخ که باختر هم نامیده می‌شود در سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد تاسیس شده است. زمانی بلخ مهم‌ترین شهر امپراتوری خراسان بود. زرتشت نیز گویا ساکن این شهر بوده است. بدون  شک بلخ سال‌ها مهم‌ترین مرکز زبان اوستائی و دین زرتشتی بوده است.  بلخ در زمان اسدبن عبدالله قسری پایتخت خراسان شد. بعدها به تصرف یعقوب لیث، اسماعیل سامانی، سلجوقیان، ترکان غز، چنگیزخان مغول و تیموریان درآمد.  با پایان دوران تیموریان بلخ اهمیت خود را از دست داد.

آتن که پایتخت دمکراسی به حساب می‌آید در سال ۱۴۰۰ پیش از میلاد بنیاد نهاده  شد. نام این شهر از آتنا، بانوی خرد گرفته شده است. خشیار هخامنشی در سال ۴۸۰ پیش از میلاد مسیح  آتن را فتح کرد، ولی در نبرد دریائی موسوم به سالامیس شکست خورد و مجبور به عقب‌نشینی شد. این شهر در زمان اسکندر مقدونی اهمیتی تاریخی یافت و پس از آن تضعیف شد، هر چند تا سال  ۵۲۹  میلادی  که یوستینیانوس، امپراتور روم، مدارس فلسفی آتن را تعطیل کرد، مهم‌ترین مرکز روشنفکری جهان به حساب می‌آمد.

لارناکا قدمت‌اش به ۱۴ قرن پیش از میلاد باز می‌گردد و گفته می‌شود لازاروس بعد از اینکه توسط عیسی مسیح زندگی دوباره یافت به این جزیره تبعید شد.   یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان هم در همین جزیره است. در مسجدی که  با نام  تکیه مادر سلطان شهرت دارد گفته می‌شود که خاله پیامبر اسلام در آن دفن شده است.

تبس یکی دیگر از شهرهای یونان امروزی است که قدمت‌اش به سال ۱۱۰۰ قبل از میلاد باز می‌گردد، اگرچه باستان‌شناسان در گورستانی در این شهر بقایای انسان‌هایی که در هزاره سوم قبل از میلاد می‌زیستند را کشف کرده‌اند.  این شهر توسط  فنیقی‌ها  بنیان‌گذاری شده است.

کادیس شهری در اسپانیا کنونی است که قدمت آن به سال ۱۱۰۰ قبل از میلاد باز می‌گردد.  اهمیت این شهر در گذشته و حال به دلیل موقعیت استراتژیکی‌اش  و قرار داشتن بین اقیانوس آتلانتیک و دریای مدیترانه  است.  گفته می‌شود هانیبال از این شهر بندری برای جنگ با رومی‌ها روانه ایتالیا شد.  کادیس تا قرن سوم میلادی بخشی از امپراتوری روم بود و با پیوستن به امپراتوری بیزانس در سال ۵۲۲ میلادی رونق دوباره یافت. روایت می‌شود که هرکول در معبدی با همین نام در این شهر به خاک سپرده شده بود. البته این معبد در سال ۷۱۱ میلادی با رسیدن طارق ابن زیاد ویران شد.

بنارس در هندوستان در سال ۱۰۰۰ قبل از میلاد بنیاد گذاشته شده است.  بنارس در حاشیه رود گنگ، یکی از مراکز مهم پروان هندوئیسم و بودائیان است. پیروان هندوئیسم معتقدند که «شیوا»، یکی از مهم‌ترین خدایان‌شان این شهر را بنا کرده است.  در زمان حکومت اکبرشاه و شاه‌جهان بسیاری از شاعران پارسی‌گوی هند ساکن این شهر بودند. هنوز هم در دانشگاه بنارس زبان و ادبیات فارسی تا سطح دکترا تدریس می‌شود. طلاب مدرسه دینی الجامعه السلفیه هم موظف‌اند زبان فارسی را فرا گیرند.