در ۱۹۴۵ دانشمندان دانشگاه شیکاگو که در پروژه مانهاتان و ساخت بمب اتم شرکت داشتند بولتن دانشمندان هسته‌ای را پایه‌گذاری کردند. این مرکز مطالعاتی دو سال بعد «ساعت فاجعه» را ابداع کرد. این ساعت که نیمه شب اتمی را به تصویر می‌کشد با بررسی شرایط کنونی، شمارش معکوسی را به طور متداوم بر اساس میزان امکان بروز فاجعه هسته‌ای تخمین می‌زند.
تغییر این ساعت هر ساله بر پایه داده‌های بولتن دانشمندان اتمی و هیئت امنیتی تعیین می‌گردد. این هیئت در مجموع دارندگان ۱۷ جایزه نوبل را در بر می‌گیرد. «ساعت فاجعه» در دنیا رسما به عنوان میزان سنجش شکنندگی جهان ما شناخته شده است. در دو دهه اخیر نیز به جز مسئله اتمی فاکتورهای دیگری نظیر تغییرات آب و هوایی و تکنولوژی‌های خطرآفرین نیز در این محاسبات در نظر گرفته می‌شوند. در اوایل سال جاری میلادی دانشمندان این بولتن نامه‌ای سرگشاده خطاب به رهبران و شهروندان جهان نوشتند تا نسبت به وضعیت خطرناک کنونی هشدار دهند.
خطاب به: رهبران و شهروندان جهان
موضوع: تنها سه دقیقه زمان فاجعه مانده
در سال ۲۰۱۵، تغییرات آب و هوایی ناپایدار، گسترش پیش‌برد طرح‌های تسلیحات اتمی در سطح جهان و همچنین حجم بالایی از تسلیحات اتمی در زرادخانه‌ها تهدید موجود و انکارناپذیری برای ادامه حیات بشریت است. رهبران دنیا هنوز نتوانسته‌اند با سرعت و اندازه مورد نیاز در راستای حفاظت شهروندان در برابر خطر فاجعه‌ای که در پیش است گامی بردارند. این ناکارآمدی‌ها در رهبری سیاسی، همه بشریت را به مخاطره انداخته است.
در ۱۹۸۴ زمانی که ایالات متحده پروژه دفاعی در مقابل موشک‌های قاره پیما و بالستیک را آغاز کرد، رابطه میان اتحاد جماهیر شوروی و آمریکا به اوج سردی رسید. تمام راه‌های گفتگو و دیپلماسی میان دو کشور مسدود گردید و طرح کنترل سلاح‌های کشتار همگانی تنها مبدل به یک ابزار تبلیغاتی گردید. بولتن دانشمندان هسته‌ای در آن زمان مقاله‌ای منتشر کرد مبنی بر اینکه چرا ساعت فاجعه به سه دقیقه به نیمه شب رسیده است. این واقع در ۱۹۸۴ نزدیکترین زمان به فاجعه پس از آزمایش بمب هیدروژنی به شمار می‌رفت.
امروز پس از گذشت بیش از ۲۵ سال از پایان جنگ سرد، اعضای بولتن دانشمندان اتمی و هیئت امنیتی این مرکز با نگاهی دقیق به وضعیت کنونی، متاسفانه در وجود وضعیتی مشابه آن روز متفق‌اند. تا آنجا که ساعت فاجعه عقربه‌هایش یک بار دیگر بر روی سه دقیقه به نیمه شب قرار گرفته، دو دقیقه نزدیک‌تر از سال ۲۰۱۴ که هنوز پنج دقیقه به ساعت فاجعه باقی مانده بود.
با وجود اندکی فعل و انفعالات مثبت در رابطه با مسائل زیست محیطی در سال گذشته و رشد و پیشرفت در ابعاد انرژی‌های تجدید شونده، تلاش‌های اخیر کفایت پیشگیری از فاجعه گرمایش بیش از حد زمین را نمی‌کند. نبود یک برنامه تغییر ساختاری باعث شده تا میزان گازهای گلخانه‌ای و دی اکسید کربن به حدی برسد که احتمال تغییرات فاجعه‌بار در ساختار زیست محیطی زمین تا پایان این قرن دیگر یک تئوری به شمار نرود.
این امر باعث به خطر افتادن جان صدها میلیون نفر و بسیاری از ساختارهای اکولوژیک خواهد شد که حیات به آنها بستگی دارد.
در همین حال تلاش‌ها برای جمع‌آوری و توقف تولید سلاح هسته‌ای بی نتیجه مانده است و این در حالیست که کشورهای اصلی در این میان یعنی آمریکا و روسیه برنامه جامعی برای مدرنیزه کردن زرادخانه‌های اتمی خود دارند. بی توجه به تمام قراردادها و معاهدات و پروتکل‌ها، کشورهای دیگری نیز می‌روند تا به این دیوانگی محض و مدرنیزه کردن تسلیحات خود و دستیابی به سلاح هسته‌ای بپیوندند.
علم در این زمینه به صراحت تمام بیان داشته است: اقدامات ناکافی در سطح بین‌الملل برای مقابله با آلودگی و گازهای گلخانه‌ای به یک فاجعه جهانی ختم خواهد شد. حتی آنچه که تبادل آتش اتمی در حد محدود خوانده می‌شود می‌تواند در ابعاد غیر قابل تصوری تلفات به بار آورد و تاثیرات جبران ناپذیری بر زیست بوم جهانی بر جای گذارد. ما به روشنی از رهبران جهان می‌خواهیم که راهکاری هدفمند، سریع و رادیکال در راستای کاهش آلودگی محیط زیست و گازهایی که موجب افزایش دما می‌شوند به ویژه دی اکسید کربن و همچنین کاهش ابعاد تسلیحات اتمی در پیش بگیرند.
ما به عنوان دانشمندان هسته‌ای معتقدیم که فاجعه در کمین است، اما قابل پیشگیری است. بنا به گزارش دانشمندان محیط زیست، سال ۲۰۱۴ گرم‌ترین سال در ۱۳۴ سال گذشته بوده است، ۹۰% از گرم‌ترین سال‌ها در یک‌صد سال اخیر در یک دهه گذشته ثبت شده‌اند. اگر اقدام مفیدی در رابطه با کاهش گازهای گلخانه‌ای صورت نگیرد، دمای زمین تا پایان قرن بین ۳ تا ۸ درجه سانتیگراد گرم‌تر خواهد شد.
شاید این افزایش دما به نظرتان عدد چشمگیری نباشد، اما تنها همین مقدار افزایش گرما زمین را از آخرین عصر یخبندان خارج کرد. موضوع بر سر تغییر دمای زمین است نه تغییر دمای محلی. این گرما با نسیم تغییر فصل متلاطم نمی‌شود بلکه سطح زمین در کل شاهد این افزایش دما خواهد شد. همان طور که گرمایش ۳ تا ۸ درجه‌ای به آخرین عصر یخبندان پایان بخشید و باعث بازگشت حیات در گوشه و کنار کره خاکی شد، این افزایش بیشتر دما می‌تواند بر حیات بسیاری از گونه‌های گیاهی و ماکروبیولوژیک تاثیر مخرب بگذارد که در کل به تخریب چرخه‌های مختلف زیست محیطی خواهد انجامید.
مدرنیزه کردن تسلیحات هسته‌ای یعنی یک مسابقه اتمی
هرچند آمریکا و روسیه حجم سلاح‌های هسته‌ای خود را به نسبت دوران جنگ سرد کاهش داده‌اند اما این برنامه کاهش در سال‌های اخیر با روند آهسته‌تری روبرو شده است.با استناد به آقای هانس کریستنس عضو انجمن دانشمندان آمریکا، «انهدام کلاهک‌های هسته‌ای در دولت اوباما نسبت به دولت‌های قبلی آمریکا در پایین‌ترین مقدار بعد از جنگ سرد قرار گرفته است».
این کاهش در روند خلع سلاح اتمی همراه با دیگر نشانه‌ها حاکی از بقای مقوله سلاح هسته‌ای در برنامه نظامی کشورها برای همیشه است. نگران کننده‌ترین وجه این مهم تخصیص اعتبارات هنگفت جهت مدرنیزه کردن یگان‌های هسته‌ای در کشورهای اتمی است.
این پروژه به روزرسانی یگان‌های هسته‌ای نه تنها تهدیدی برای برنامه خلع سلاح هسته‌ای بلکه تهدید جدی علیه اِن- پی- تی (پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای) به شمار می‌رود. بی شک با اوج گرفتن این مسابقه تسلیحاتی امکان خروج بسیاری کشورهای دیگر از پیمان خلع سلاح اتمی بیشتر خواهد شد.
تنها بودجه اختصاصی دولت آمریکا جهت به روز رسانی قابلیت تسلیحات هسته‌ای‌اش ۳۵۵ بیلیون در ده سال آینده و ۱ تریلیون در ۳۰ سال آتی است که طبیعتا روسیه نیز در پی این بازی تسلیحاتی سایه به سایه آمریکا در این زمینه به ارتقاء توان هسته‌ای خود خواهد پرداخت. این یعنی یک مسابقه تسلیحاتی دیگر و این بار با نقش‌آفرینی کشورهای تازه وارد به این عرصه.
تنها با گذشت سه سال و نیم از مسابقه تسلیحاتی نامحسوسی که اکنون در جریان است، روسیه کلاهک‌های هسته‌ای بیشتری از زمان آغاز برنامه خلع سلاح اتمی در اختیار دارد. آمریکا نیز متعاقبا تعدا کلاهک‌های فعال خود را در ماه‌های اخیر افزایش داده است. از سوی دیگر به نظر نمی‌رسد دیگر قدرت‌های اتمی تا زمانی که تعداد کلاهک‌های روسیه و آمریکا به زیر ۱۰۰۰ قبضه نرسد، تمایلی به کاهش میزان سلاح‌های خود داشته باشند.
تعداد سلاح‌های هسته‌ای در دنیا به رقمی‌غیر قابل کنترل رسیده است و رهبران آمریکا و روسیه به عنوان دو کشوری که بیش از ۹۰% این سلاح‌ها را در اختیار دارند ، نتواسته‌اند مسئولیت خود را در مقابل خطر تهدید اتمی به جا آورند.
شکست رهبران جهان در مقابل خطرات استفاده از انرژی هسته‌ای
انررژی هسته‌ای تنها ۱۰% از انرژی مصرفی جهان را تامین می‌کند و تنها در سال به میزان ۰٫۵ گیگاتن از آلودگی‌های کربنی می‌کاهد، اما از سوی دیگرهزینه، خطرات و زباله اتمی و خطر تولید سلاح هسته‌ای این مقدار اندک از تامین انرژی را هم بی خاصیت کرده است.
در این میان چندین کشور در پی دست یافتن به انرژی هسته‌ای و غنی سازی اورانیوم هستند که پیش‌زمینه تغییر کاربری در این صنعت و استفاده تسلیحاتی و کاربری دو گانه از برنامه هسته‌ای را دارند.
سالانه ۱۰٫۰۰۰ متریک تن فلزات سنگین نظیر پلوتونیوم در دنیا تولید می‌شود که تبدیل آن به سوخت و زباله حاصله از آن قابلیت دفن این زباله‌ها را به صورت امن برای صدها هزار سال طلب می‌کند که این به وضوح خارج از توان سیاره خاکی ماست.
مقابله با مخاطرات تکنولوژی‌های نوین
ضعف نهادهای بین‌الملی در مقابله با اپیدمی بیماری ابولا در سال گذشته مشهود بود. دانشمندان علم پزشکی به خوبی بر چه باید کرد واقف بودند اما ضعف در عملکرد نهادهای سیاسی و اجتماعی باعث شد تا عملکرد لازم به موقع صورت نپذیرد. جامعه جهانی باید بتواند سیستمی‌برای عملکرد صحیح و سریع در مقابل شیوع بیماری‌ها در دستور کار خود قرار دهد. در عصر بیولوژی مصنوعی و خطر ترور میکروبی وجود چنین ارگانی از اولویت‌های جامعه بشری به شمار می‌رود.
متاسفانه میکروب‌ها تنها مخاطرات تازه پیش روی بشر به شمار نمی‌روند. هک شدن مراکز دولتی و نهادهای مالی ثابت کرده است که این نوع جدید از مخاطرات سایبری توانایی به زانو در آوردن و بر هم زدن نظم اجتماعی و اقتصادی را در ابعاد کشوری و منطقه داراست.
از سوی دیگر پیشرفت روزافزون هوش مصنوعی نگرانی‌های شدیدی را در میان جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران علوم اجتماعی و سلامت روان به بارآورده است.
این نگرانی‌ها بر پایه تفاوتهایی است که باید میان پیشرفت علمی و تکنولوژی‌هایی با مصارف دوگانه قائل شد. جامعه جهانی امروزه نیازمند ایجاد نهادی بین‌الملی جهت نظارت و بررسی خطرات احتمالی و نحوه به کار گرفتن تکنولوژی‌هایی با استفاده‌های دوگانه است.
خطر جدی و زمان کوتاه است
بولتن دانشمندان هسته‌ای ساعت فاجعه را برای خطرات کوچک و گذرا به جلو نمی‌کشد. ساعت فاجعه درست روی سه دقیقه به نیمه شب ایستاده است چرا که رهبران جهان نتوانسته‌اند وظیفه اصلی خود را که تامین و صیانت از تمدن انسانی و حیات بشر است به درستی انجام دهند.
در طی سالیان گذشته بولتن دانشمندان هسته‌ای و هیئت امنیتی این مرکزبارها نگرانی خود را از مخاطرات پیش رو ابراز داشته است.
کاستی‌ها و نا کارآمدی دولتمردان در مبارزه با این مخاطرات حیات بشر را بیش از پیش به ورطه نابودی نزدیک کرده است. از این رو ما اعضای بولتن دانشمندان هسته‌ای و هیئت امنیتی این مرکز از مردمان جهان می‌خواهیم که با تاکید بر حق مسلم خود از رهبران خود موارد زیر را بخواهند:
- اقدام برای کنترل و پایین نگه داشتن گازهای گلخانه‌ای در میزان قابل قبول، کنترل دمای سطح زمین پایین‌تر از دو درجه سانتیگراد
- کاهش قابل ملاحظه در بودجه تسلیحات اتمی
- ادامه برنامه خلع سلاح اتمی به شکل نتیجه‌بخش
- مدیریت زباله‌های اتمی
- ایجاد نهادی بین‌الملی برای نظارت بر تکنولوژی‌های خطرآفرین
سال گذشته ساعت فاجعه پنج دقیقه به نیمه شب بود، اعضای هیئت علوم و امنیت به این نتیجه رسیده‌اند که «ما می‌توانیم تکنولوژی را مدیریت کنیم یا اینکه قربانیان تکنولوژی شویم. انتخاب با ماست و ثانیه‌ها می‌گذرند.»
در سال ۲۰۱۵ ساعت به جلو کشیده شد و تنها سه دقیقه به فاجعه مانده است، این هیئت خود را موظف می‌داند در کمال نگرانی اعلام کند «احتمال یک فاجعه جهانی بسیار زیاد است و تلاش برای پیشگیری از وقوع فاجعه باید از همین لحظه آغاز شود».
*منبع: بولتن دانشمندان اتمی؛ ساعت فاجعه
*مترجم: محسن بهزاد کریمی
