عطر ماه مهر، بوی دفتر و کتاب، جامدادی و کیف و صدای زنگ مدرسه! این کلمات برای هر کس یادآور خاطرات شیرین و گاهی تلخ از دوران تحصیل و کودکی است.
اولین روز پاییز در ایران با آغاز سال تحصیلی و بازگشایی مدارس پس از تعطیلات سه ماهه تابستان همراه است. هزاران کودک و نوجوان ایرانی به همراه والدین‌شان این روز‌ها در تکاپوی آغاز سال تحصیلی ۹۴-۹۵ هستند. ما هم از روزهای آغاز سال تحصیلی جدید در ایران استفاده کرده و مروری بر وضعیت مدارس و دانش آموزان در ایران می‌کنیم.
امروزه اشتغال والدین از یک سو و اهمیت بالا رفتن مهارت‌ها و تفاهم اجتماعی کودکان از سوی دیگر باعث شده اکثر خانواده‌ها به ثبت نام کودکان در مهد کودک تمایل پیدا کنند. هر چند این خدمات در بسیاری از کشورهای پیشرفته رایگان یا با شهریه‌های اندک صورت می‌گیرد اما در ایران نوسان شهریه مهدکودک‌ها جالب توجه است. طبق قوانین ایران مهدکودک‌ها زیر نظر سازمان بهزیستی اداره می‌شود و این سازمان یک شهریه پایه برای هزینه ماهانه مهدکودک‌ها در نظر می‌گیرد. اما به نظر می‌رسد مهدکودک‌ها شهریه را بر اساس توان مالی اهالی هر محله تعیین می‌کنند.
فضای پردرخت ۲۵۰۰ متری، استخر آب گرم سرپوشیده، سالن ورزشی چندمنظوره مجهز به دیواره سنگ‌نوردی، اتاق تکواندو، ژیمناستیک، اسکیت و شطرنج، آموزش زبان انگلیسی و فرانسه و آموزش مهارت‌های مختلف، اینها همه خدماتی است که مهد کودکی در محله زعفرانیه تهران به عنوان خدمات آموزشی- رفاهی خود معرفی می‌کند. هر چند مدیران‌اش مدعی‌اند شهریه این مهد کودک در صورتی که کودک از همه امکانات ذکر شده استفاده کند ماهانه حدود یک میلیون تومان خواهد بود، اما والدین معتقدند شهریه این مهد کودک در عمل ماهانه دو و نیم میلیون تومان است.
با اینکه میزان شهریه این مهدکودک با شهریه تحصیل در مقطع دکترا در ایران برابری می‌کند، اما نکته قابل تامل آنکه سازمان بهزیستی استان تهران سال گذشته شهریه مهدکودک‌های مختلف این شهر را بر اساس منطقه بین ۹۵ هزارتومان تا ۳۸۶ هزارتومان اعلام کرده بود.
اما پس از مهدکودک‌ها، اولین مقطع تحصیلی رسمی در کشور دوره پیش‌دبستانی است. بر اساس اعلام مسوولان، شهریه مقطع پیش‌دبستانی معادل ۸۰ درصد شهریه مدارس است، البته نه مدارس دولتی! چرا که در حال حاضر دیگر به مدارس دولتی مجوز پیش‌دبستانی داده نمی‌شود و خانواده‌ها باید فرزندان خود را در مدارس نمونه مردمی (نیمه دولتی) و به اصطلاح غیرانتفاعی ثبت نام کنند. گفتنی است در بسیاری از استان‌های محروم درصد بالایی از کودکان هم به دلیل مشکلات مالی والدین و هم به دلیل نبود فضای آموزشی کافی از گذراندن دوره پیش‌دبستانی اساسا محروم هستند.
بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی و در حرف، تحصیل تا پیش از دانشگاه برای همگان رایگان است اما در عمل شهریه مدارس در ایران سر به ارقام میلیونی می‌زند. مدارس دولتی که تا چند سال پیش رایگان اقدام به ثبت نام دانش‌آموزان می‌کردند، در حال حاضر شهریه‌های نیم میلیون تومانی دریافت می‌کنند. مدارس نمونه مردمی یا نیمه دولتی نیز در شهر تهران شهریه‌هایی بین یک تا دو میلیون دریافت کرده اما در مدارس خصوصی یا غیر انتفاعی شهریه‌ها متنوع است. بر اساس مصوبه وزارت آموزش و پرورش شهریه مدارس غیر انتفاعی از یک میلیون و ۷۲۹ هزار تومان در دبستان تا ۹ میلیون و ۱۸۳ هزار تومان در مقطع پیش دانشگاهی است. البته همه شهریه‌های یاد شده منهای هزینه سرویس، کلاس‌های فوق برنامه، لباس فرم، کتاب و نوشت‌افزار است.
ماجرای شهریه مدارس اما به این ارقام ختم نمی‌شود. به گفته رئیس سازمان مدارس غیردولتی، توسعه مشارکت‌های مردمی و خانواده، در شهر تهران شهریه‌های ۲۰ میلیون تومانی هم در برخی مدارس دریافت می‌شود. این رقم‌های میلیونی وقتی در کنار مشکلات مختلف دانش‌آموزان مناطق محروم از نبود فضا و امکانات آموزشی استاندارد گرفته تا محدودیت مدارس در هر شهر و بخش و روستا قرار می‌گیرد، نشان از سوء مدیریت دولت و به ویژه وزارت آموزش و پرورش دارد.
شقایق، مادر دو کودک دبستانی هشت و ده ساله در تهران است. پسران او تا سال گذشته در مدرسه‌ای غیرانتفاعی در منطقه قیطریه تحصیل می‌کردند اما شقایق و همسرش امسال تصمیم گرفته‌اند فرزندانشان را در مدرسه‌ای دولتی ثبت نام کنند. شقایق در مورد علت این تصمیم به کیهان لندن می‌گوید: «تصمیم ما دو دلیل مشخص داشت، نخست شهریه مدارس بود. پسر بزرگترم که امسال کلاس پنجم را شروع کرده، سال اول تا چهارم را در یک مدرسه غیر انتفاعی تحصیل می‌کرد و سال گذشته برادر کوچکترش را هم در همان مدرسه ثبت نام کردیم. اما شاید باورتان نشود که هر سال نزدیک به یک میلیون به هزینه‌های مدرسه اضافه می‌شد و ما امسال به خودمان آمدیم دیدیم باید برای هر کدام هفت میلیون شهریه بپردازیم. خب چهارده میلیون شهریه مدرسه واقعا غیر معقول بود. تازه فقط این نیست، حتی برای اردو و جشن‌های متداولی که در طول سال تحصیلی برگزار می‌شود باید هر بار مبالغی بین ده تا سی هزارتومان پرداخت کنیم و به این هزینه ماهیانه سرویس و کتاب کمک آموزشی را هم اضافه کنید. البته ما تحقیق کردیم دیدیم در دو سه مدرسه غیر انتفاعی دیگری که در محدوده زندگی ما همین وضع است. متاسفانه چون خانواده‌هایی که فرزندانشان در این مدارس تحصیل می‌کنند عموما وضع مالی خوبی دارند، رقابت عجیبی در مورد وسائلی مثا موبایل و آی پد و… دارند. هر چند استفاده از موبایل و آی پد در مدارس ممنوع است اما در عمل همه بچه‌هایی که موبایل دارند گوشی خود را به مدرسه می‌برند اما خاموش یا سایلنت می‌کنند. این شکل رقابت‌ها که حتی شامل رقابت در اینکه تعطیلات کجا رفتیم هم می‌شود، به درگیری ذهنی خیلی از بچه‌ها تبدیل می‌شود و معلمان و مسوولین مدارس هم به شدت نسبت به این موضوع بی‌توجه هستند. اما دلیل دیگری که ما را برای این تصمیم جدی‌تر کرد مقایسه‌ای بود که بین سطح آموزشی و تحصیلی مدارس غیر انتفاعی و دولتی داشتیم. صادقانه بگویم، تفاوت چندان چشمگیری بین مدرسه غیرانتفاعی و دولتی ندیدیم».
اما رضا که دختری دبیرستانی دارد، نظرش متفاوت است. او به کیهان لندن می‌گوید: «من از اول دخترم را در مدرسه غیر انتفاعی گذاشتم. در مدارس غیر انتفاعی وضعیت آموزش بهتر است. معلمان چون حقوق بهتری نسبت به تدریس در مدارس دولتی می‌گیرند بیشتر به دانش آموزان رسیدگی می‌کنند، ضمن اینکه خانواده‌ها چون شهریه داده‌اند می‌توانند در مورد کاستی‌های مدرسه با مدیر و معلم راحت صحبت کنند و مطالبات‌شان را مطرح کنند. در عین حال در مدارس غیر انتفاعی دانش آموزان از نظر سطح فرهنگی همسان‌تر هستند و این موضوع نگرانی‌‍ام را از اینکه فرزندم بیشتر ساعات روزش را با چه نوجوانانی می‌گذراند، راحت‌تر می‌کند».
به غیر از بحث شهریه مدارس در ایران، خرید انواع نوشت افزار از مداد و خودکار و دفتر گرفته تا کیف و کوله پشتی که برای دانش آموزان از جذابیت‌های آغاز سال تحصیلی است، دغدغه دیگری برای والدین آنهاست. به ویژه اینکه در سال‌های گذشته لوازم تحریر از جمله کالاهایی بوده که بار تورمی آن برای خانواده‌های ایرانی مشهود بوده است. تورمی که در شهریور ماه امسال نرخ آن ۱۵ درصد اعلام شد. این در حالیست که بازار لوازم تحریر ایران را در سال‌های تحریم اجناس بی کیفیت چینی قرق کرده‌اند. به گزارش خبرگزاری نسیم طبق اعلام یوسف نوری رییس مرکز آمار و فناوری ارتباطات و اطلاعات وزارت آموزش و پرورش، تعداد کل دانش‌آموزان سال تحصیلی جدید ۱۲ میلیون و ۲۴۲ هزار نفر است که بر اساس مقاطع تحصیلی شش میلیون و ۸۵۰ هزار نفر در مقطع ابتدایی، دو میلیون و ۲۱۲ هزار نفر در مقطع راهنمایی و سه میلیون و ۲۷۰ هزار نفر در مقطع دبیرستان تحصیل خواهند کرد. با در نظر گرفتن اینکه هر دانش‌آموز در کمترین حالت برای نشستن سر کلاس در روز اول مهر نیاز به حداقل ۷۰ هزار تومان، برای خرید نوشت‌افزار دارد.البته این رقم مانند شهریه‌ها با واقعیت فاصله زیادی دارد. گزارش ها از میزان هزینه نوشت‌افزار و کیف مدرسه ارقامی تا چند صد هزارتومان را نشان می‌دهند.
با همه آنچه گفته شد، هزینه تحصیل فرزندان در ایران که باید حدود یازده تا دوازده سال را از دبستان تا دبیرستان تحصیل کنند، رقمی به شدت بالاست و این رقم در مقایسه با حقوق کارمندان و کارگران در ایران نشان می‌دهد خانواده‌های ایرانی تا چه حد زیر بار فشار برای طبیعی‌ترین حقوق شهروندی یعنی امکان تحصیل فرزندان خود هستند، آن هم در کشوری که قانون اساسی آن بر امکان تحصیل رایگان تاکید کرده است بدون آنکه مسوولان کشور توانسته باشند آن را حتی اندکی تحقق بخشیده باشند.
