آنقدر تیراندازی کن تا بمیرد!

سارا دماوندان – دهه ۶۰ میلادی بود که در دنیا اتفاق شگرفی افتاد. سازمان‌های نظامی ایالات متحده آمریکا برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی خود جهت ساخت شبکه‌ای مستحکم، قابل توزیع و با تحمل خطا، یک سرمایه‌گذاری بزرگ انجام دادند: ساختن شبکه‌های رایانه‌ای به‌هم پیوسته.

اما دیری نپایید که بازار و تجارت و شمّ سرمایه‌داری به اهمیت این اختراع پی‌برد و نه تنها سازمان‌های نظامی آمریکا بلکه تمام مردم جهان از خرد و کلان و پیر و جوان توانستند از این اختراع قرن بهره‌مند شوند. اینترنت توانست اشکال جدیدی از تفاهم بین انسان‌ها را از طریق پیام‌رسانی فوری، تالار گفتگو و شبکه‌های اجتماعی به وجود آورد. ساخت بازی‌های کامپیوتری بُعد دیگری از اینترنت بود که همه رده‌های سنی را شامل می‌شود. بازی‌های مختلف در قالب و طرح‌های گوناگون برای تمامی سنین باعث شد که کودکان نیز وارد دنیای بزرگترها شوند و ساعات زیادی را پشت کامپیوتر و بدون حرکت به بازی‌های هیجان‌انگیز بپردازند.
در زمانی نه چندان دور، دنیای کودکی با بازی‌های گرگم به هوا، هفت سنگ و اسم فامیل و یک قل دو قل پیوند خورده بود. بچه‌ها دور هم می نشستند و بازی می‌کردند و یا در کوچه و حیاط خانه بازی‌های بالا بلندی و طناب‌کشی انجام می‌دادند و اینگونه از یک سو زورِ بازوی خود را به نمایش می‌گذاشتند و از سوی دیگر بازی و ورزش را با هم انجام می‌دادند.  آن‌زمان کمتر خبری از خشونت، جنگ و به قول بچه‌های امروزی «اَتَک» بود. بعدها کارت‌بازی هم به دنیای بازی‌ اضافه شد. آتاری، پلی استیشن و هر روز یک بازی جدید. با  کامپیوتر و اینترنت اما کم کم بازی‌های قدیمی منسوخ و فراموش شد و جای خود را به مافیا و ایکس باکس و جنگ ستارگان داد. بازی‌های که در آن رحم و مروت جایی ندارد و برای پیروز شدن باید آنقدر تیراندازی کنی تا بمیرد.

استفاده گسترده و بیش از اندازه از رایانه و شبکه‌های متصل به آن بخصوص بازی‌های اینترنتی تا چه اندازه می‌تواند برای سلامتی افراد بخصوص کودکان مخرب و زیان‌آور باشد؟ این سوالی است که بسیاری را به خود مشغول کرده و پدران و مادران بیش از هر کسی نگران آینده کودکان خود هستند. نبود تحرک کافی و درگیر نشدن هوش و ذکاوت برای انجام بازی‌های گوناگون ، همچنین انجام بازی‌هایی که در آن جنگ، کشتار و نابود کردن دنیای اطراف نقش مهمی در برنده شدن بازیکن دارد از نگرانی‌های همگانی به شمار می‌رود.
برای دانستن نقش بازی‌های کامپیوتری در زندگی کودکان و سن مناسب استفاده از اینترنت و شبکه‌های متصل به آن با نفیسه باقری استاد روان‌شناسی در دانشگاه آزاد و همچنین مشاور کودک در کلینیک روان‌شناختی کودکان در ایران به گفت‌وگو پرداختم.

-بهتر است گفت‌وگویمان را از تفاوت بازی‌های نسل قدیم و جدید آغاز کنیم. تفاوت زیادی به چشم می‌خورد، ریشه این همه تغییر در کجاست؟
-پاسخ را با یک نقل قول از جان لاک فیلسوف بنام انگلیسی آغاز می‌کنم. ذهن کودکان همانند لوح سفیدی است و با گذشت زمان تجارب متفاوت افراد موجب شخصیت‌های متمایز آنها می‌شود. با پیشرفت تکنولوژی نوع بازی‌های کودکان نیز دستخوش تغییر گشت و این تغییر بر شخصیت و منش کودکان بی تاثیر نبود. کودکان دیروز سرگرم بازی‌های خلاقانه بودند و امروز بازی کودکان با تبلت و رایانه شکل می‌گیرد. بارزترین تفاوت میان کودکان قدیم و جدید منسوخ شدن بازی‌های گروهی و محبوب شدن بازی‌های انفرادی است.

-چه دلایل عمده‌ای باعث جذب کودکان به بازی‌های کامپیوتری می‌شود؟
-از دلایل جذب کودکان به بازی‌های کامپیوتری می‌توان به تک فرزندی شدن و کم جمعیت شدن خانوارها اشاره کرد. کودک تا زمانی‌که در مهدکودک بسر می‌برد در تعامل با دیگر کودکان است اما این تعامل زمانی‌ که به منزل می‌آید به حداقل می‌رسد. این نیاز به تعامل، کودکان را مجذوب بازی‌های آنلاین می‌کند تا به هر نحوی ارتباط دو سویه برقرار کنند. بازی‌هایی که خلاقیت کودکان را بر می‌انگیزاند و طعم هیجان را به آنها می‌چشاند. بیشتر بازی‌های کامپیوتری مرحله‌ای هستند و طعم رسیدن به مراحل بالا حس رقابت با دیگر کاربران را در کودک تشدید می‌کند و جذابیت بازی برای کودک دوچندان می‌شود.

-آیا جنسیت کودک در انتخاب بازی‌ها نقش دارد؟
-بله، بدون تأثیر نیست. اغلب پسرها جذب بازی‌های جنگی و رقابتی می‌شوند و عاملی که آنها را درگیر بازی می‌کند همزادپنداری با نقشی‌ست که می‌تواند جای او قهرمان شود و طعم پیروزی را در نقش‌هایی که رویایشان را در سر دارد در قالب بازی و تخیل تجربه کند. این موضوع برای کودکان دو تا هفت سال که در مرحله پیش عملیاتی، مرحله تفکر نمادین و تخیل هستند جذاب و شگفت‌انگیز است. از دلایل دیگر جذب کودکان، پیشرفت این بازی‌هاست که به نسبت بازی‌های سمعی و بصری پیشرفت چشمگیری داشتند . موضوع دیگری که می‌تواند برای کودکان کمی بزرگتر در دامنه سنی هفت تا یازده سال جذاب باشد تجربه‌ی اتفاقی‌ست که در دنیای واقعی مناسب سن آنها نیست ولی در دنیای بازی‌های کامپیوتری کافیست تا مراحل پیشین را بدون محدودیت سن بگذرانند و جریاناتی را تجربه کنند که در واقعیت ضوابط به آنها این اجازه را نمی‌دهد مانند برخی از بازی‌های ps4 که تجربه استفاده از مشروبات الکلی و اثرات توهم و هذیان را در کاراکتر بازی به کودک نشان می‌دهد و کیفیت تصاویر و صدا می‌تواند کودک را درگیر اتفاقاتی کند که مناسب سن او نیست و برای کودکان کنجکاو هیچ چیز به اندازه کشف کردن، هیجان‌انگیز و جذاب نیست. موسیقی متن، صداهای مهیج، تصاویر پرتحرک، کودک تشنه هیجان را از لحاظ جسمی و روحی مطیع خود می‌سازد.
-خانواده و مشغله‌های پدر و مادر تا چه اندازه تاثیرگذار است؟
-فرار از جهانی که همه چیز تحت کنترل والدین است می‌تواند بهانه‌ای باشد تا کودک ناخواسته ساعات ببشتری درگیر این نوع بازی‌ها شود. هر چه شیوه تربیتی وسواسی و مستبدانه باشد کودک برای فرار از بایدها و نبایدهای والدین جذب دنیایی می‌شود که تحت کنترل خودش است و می‌تواند کنجکاوی‌های کودکانه خود را در آنجا پیگیری کند. والدین پرمشغله فرصتی ندارند که به پارک و سینما بروند و بخشی از نیاز کودک به روابط اجتماعی و عاطفی برطرف نمی‌شود در نتیجه تمام این ساعات که باید با والدین بگذرد، کودک می‌ماند و پلی استیشن یا تبلتی که همدم تنهایی‌های اوست. مخصوصا کودکان بیش‌فعال که انرژی‌شان باید در فضاهای ورزشگاه، پارک، شهر بازی، کوهستان تخلیه شود و با این شیوه زندگی و درگیر شدن با بازی‌های کامپیوتری به آنها اجازه تخلیه انرژی داده نمی‌شود.

-مهمترین شاخصه بازی‌های رایانه‌ای، نبرد در میادین مختلف است، آیا این می‌تواند روی رفتار کودکان اثرگذار باشد؟
-اغلب بازی‌های مرحله‌ای بستری را برای کودک فراهم می‌کنند تا به اصطلاح با دشمنانی بجنگد و آشنا شدن کودکان با افراد منفی موجب می‌شود به خاطر شرایط سنی پایین‌شان دشمنان را به افراد واقعی تعمیم دهند. به این علت که کودکان هنوز به طور کلی به درک تفکیک دنیای بازی با دنیای واقعی نرسیده‌اند. این موضوع ذهن کودک را مسموم می‌کند و ریشه ترس را در ٱنها می‌پروراند.

-سن مناسب برای آشنایی کودک با بازی‌های رایانه‌ای چه سنی است؟
-برخی از بازی‌ها فقط آثار مخرب به جا می‌گذارند ولی از آنجایی‌که ما در عصر تکنولوژی هستیم و کودکان با بازی‌های دیجیتال آشنا خواهند شد بهتر است بازی‌های مخرب را از دسترس آنها دور کنیم و بازی‌هایی تهیه کنیم که می‌توانند موجب تسهیل آموزش در کودکان شوند. همان طور که مطالعه هر کتابی مخصوص گروه سنی خاص خودش است بازی‌های کامپیوتری مناسب را در اختیار کودکان و نامناسب را از دسترس خارج کنیم.

کودکای که هنوز در مرحله جاندارپنداری‌ است و در بازی‌های خود به عروسک‌ها، اتومبیل‌ها، جان می‌دهد و از زبانشان احساساتش را بیان می‌کند، خیلی برایش زود است که سرگرم بازی‌های جنگی شود و دنیای تاختن و کشتن و پیروز شدن را تجربه کند .این کودک بلافاصله تمام تجربیات بازی غیرواقعی را در دنیای واقعی جستجو می‌کند چون مرز واقعیت و تخیل را نمی‌داند و ابن مخرب‌ترین آسیب به روان آرام کودک پیش عملیاتی یا همان دو تا هفت سال است.

آشنایی کودکان زیر سه سال با بازی‌های کامپیوتری صحیح نیست چرا که در این سن کودک به این توانایی می‌رسد که پیرامون را با لمس کردن بشناسد و بهتر است اسباب بازی‌های واقعی قابل لمس تهیه شود. کودکان پیش از پنج سالگی که با بازی‌های کامپیوتری آشنا می‌شوند بهتر است ساعات زیادی را سرگرم تلویزیون و بازی کامپیوتری نباشند چون یک رابطه یک طرفه ایجاد می‌شود و این باعث تاخیر در رشد گفتار می‌شود. در مجموع بازی کامپیوتری و تماشای تلویزیون برای کودکان زیر پنج سال نباید روزانه بیشتر از چهل و پنج دقیقه باشد. برای این دسته از کودکان خط مشخصی بین آموختن و تفریح وجود ندارد درنتیجه بازی که برای این سن انتخاب می‌شود هم جنبه سرگرم کننده باید داشته باشد تا در کنار لذت بردن چیزی یاد بگیرند. بازی‌هایی را باید انتخاب کرد که روش‌های خلاقانه برای پیروزی به کودک یاد دهد و همیشه یک روش را به کودک دیکته نکند. از بازی‌هایی با محتوای خشن باید پرهیز کرد. در کل باید بازی‌هایی را انتخاب کرد که پیغام‌های نادرستی به کودک ندهند چون کودکان در سنی هستند که بلافاصله تقلید و الگوپردازی می‌کنند.

-آشنایی کودکان در سنین پایین و مشغولیات کودکان به وسیله رایانه می تواند چه تاثیرات منفی داشته باشد؟
-اثرات منفی بازی‌های کامپیوتری موجب آسیب‌های جسمانی و روانی می‌شوند. وقتی مدتی طولانی کودک سرگرم یا وابسته به بازی‌های کامپیوتری می‌شود، خیره شدن مداوم به مانیتور، چشمان کودک را به شدت تحت فشار نور قرار می‌دهد. به این دلیل که کودک در یک وضعیت ثابت ساعت‌ها فقط می‌نشیند، ستون فقرات و استخوان‌بندی او دچار مشکل می‌شود. دردهایی در قسمت گردن و کتف و مچ دست کودک را آزار می‌دهد. در طولانی مدت باعث حساس شدن و آسیب به پوست به خاطر اشعه‌های ساطع شده از مانیتور می‌شود و همچنین ایجاد تهوع و سرگیجه در خصوص کودکانی که زمینه صرع دارند تشدید می‌شود. از آسیب‌های روانی، می‌توان به کاهش روابط اجتماعی، کاهش اعتماد به نفس به خاطر عدم رشد گفتار و مهارت‌های زبانی در کودک، تقویت حس پرخاشگری و تقویت ترس کودک، اشاعه فرهنگ‌های گوناگون که مخالف ضوابط جامعه برای کودکان هستند، افت تحصیلی، تشدید کم رویی و خجالتی بودن کودک، تقویت روحیه انزواطلبی به خاطر عدم مراوده با جامعه، اشاره کرد.  کودکانی که مدت طولانی با پلی استیشن بازی می‌کنند دچار تیک‌های عصبی از جمله تکان دادن غیرارادی انگشتان دست می‌شوند.

-برای اینکه بتوانیم گرایش کودکان را به بازی‌های کامپیوتری کم کنیم چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟
-بهتر است بازی‌های خلاق، آن دسته از بازی‌هایی که کودکان در آنها معماهایی را حل می‌کنند برای کودکان تهیه کنیم. ساعات بازی کودکان با دستگاه‌های دیجیتال را کنترل کنیم. والدین وقت بیشتری را صرف کودکان کنند و ساعات طولانی فرزندان را در مقابل تلویزیون و بازی دیجیتال رها نکنند. یکی از راهبردهایی که امروزه روان‌شناسان کودک برای کودکان نسل جدید در نظر گرفته‌اند و تا کنون بسیار موثر بوده است راهبردهای خودتنظیمی برای کودکان است. روان‌شناسان کودک با مطالعه‌ای که در رابطه با سن رشد کودکان دارند برای کودک برنامه‌ روزانه طراحی می‌کنند. این برنامه شامل بازی‌ها و آموزشها و برنامه‌هایی‌ست که مورد علاقه کودک و مناسب سن رشد کودک است. پس از طراحی این برنامه، ساعات روزانه کودک دارای هدف می‌شود و طی یک آموزش کوتاه به کودک یاد داده می‌شود که چگونه خودش نظارت بر اعمال خودش داشته باشد و کنترل و ارزشیابی توسط والدین هم صورت می‌گیرد به این ترتیب که بعد از انجام هر مرحله از برنامه‌ریزی، کودک تشویق می‌شود و بازخورد می‌گیرد .این گونه کودک یاد می‌گیرد تا به تدریج هدفمند و مفید زندگی کند و زمان خود را به بطالت نگذراند.