فیروزه رمضان زاده- نرخ دلار آمریکا در روزهای نخست مهرماه جاری با نرخ ۳۵۶۴ تومان در بازار آزاد ارز تهران عرضه می‌شد. در روزهای بعد اما این نرخ روندی افزایشی را طی کرد به طوری که در ابتدای هفته جاری از مرز ۳۸۰۰ تومان و کمی بالا‌تر از ۳۹۰۰ تومان گذشت و حتی به نرخ ۳۹۴۰ تومان نیز رسید.
جریان التهاب نرخ دلار در روزهای گذشته در حالی پیش می‌رود که که حسن روحانی از نخستین سال قرار گرفتن در مسند ریاست قوه مجریه قول داده بود سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز اجرا می‌شود اما این وعده به بهانه‌‌هایی مانند کاهش منابع ارزی، تحریم‌های اقتصادی و کسری درآمد دولت اجرا نشد.
این بار هم، ولی‌الله سیف، رییس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی در واکنش به افزایش نرخ ارز در بازار ایران در کانال تلگرامی خود اعلام کرد که این موج افزایش قیمت پس از یک دوره فروکش خواهد کرد به گفته سیف: «افزایش نرخ ارز در روزهای اخیر نیز یک شوک انتظاری است و پایدار نخواهد بود.»
تحلیلگران بازار ارز، عواملی نظیر تاثیرگذاری تقاضای ارز به مناسبت اربعین، فرا رسیدن ژانویه و آغاز سال نو میلادی، تاثیر انتخابات ریاست جمهوری در امریکا و پیروزی دونالد ترامپ را از جمله دلایل تاثیرگذار بر افزایش جهشی نرخ دلار در بازار ارز ایران عنوان می‌کنند.
در همین رابطه با فریدون خاوند، استاد اقتصاد در پاریس گفتگویی داشتیم.
-آقای خاوند، به نظر شما چه عواملی در جهش شدید نرخ ارز در بازار ارز تهران تاثیرگذار هستند؟
-البته نرخ ارز تا حدود یک ماه پیش کم و بیش هر دلار امریکا معادل سه هزار و و پانصدتومان نوسان می‌کرد و از آن زمان به تدریج یک روندهای تصاعدی بر نرخ ارز مشاهده شد؛ در ابتدا دلایلی که ارائه می‌کردند عمدتاً این بود که می‌گفتند زمانی است که شمار زیادی از شیعیان ایران برای زیارت کربلا و مراسم اربعین راهی عراق هستند و آنها احتیاج به ارز دارند و چون فشار زیادی بر بازار ارز وارد می‌کنند نرخ ارز به خصوص نرخ دلار افزایش پیدا کرده است. عده دیگری تصورشان بر این بود که به این دلیل که معمولاً اواخر سال مسیحی نرخ «درهم» امارات بالا می‌رود با توجه به وضعیتی که در خود امارات هست افزایش نرخ «درهم» بر نرخ ارز در بازار تهران تاثیر می‌گذارد. البته این دلایل، هر کدام می‌توانند تاثیراتی داشته باشند ولی توضیح نمی‌دهند که به چه علت ظرف سه چهار روز گذشته، یک باره ارزش هر دلار امریکا رسیده به سه هزار و نهصد تومان، آن طور که روز دوشنبه دیده شد در بازار ارز تهران و حتی شایعات و گمانه‌زنی‌هایی هست در مورد اینکه به تدریج نرخ دلار تا مرز چهار هزار تومان هم پیش می‌رود. من فکر می‌کنم برای اینکه ما این جهش کلی را توضیح دهیم دلایلی دیگر وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین دلایل این است که اصولاً ارزش دلار به مقدار چشمگیری در مقیاس جهانی بالا رفته به خصوص در مقابل یورو که رقیب اصلی دلار است. حدود دو سال پیش برای داشتن هر یورو نیاز بود به یک دلارو سی سنت ولی در حال حاضر برای داشتن هر یورو فقط یک دلار و پنج سنت لازم هست و به احتمال قریب به یقین، این برابری بین دو پول در آینده‌ای بسیار نزدیک حاصل می‌شود به این دلیل که بانک مرکزی امریکا احتمالا در همین ماه دسامبر نرخ بهره‌ها را بالا خواهد برد و از طرف دیگر آقای ترامپ رییس جمهوری منتخب امریکا مایل است دلار، دست کم در سال اول ریاست جمهوریش پول نیرومندی باشد و به همین علت است که در مجموع تا چند ماه آینده دست کم شاید تا یک سال آینده نرخ دلار همچنان در سطح بالایی خواهد ماند به احتمال بسیار زیاد.به هر صورت ما می‌بینیم که این افزایش شدید نرخ ارز در ایران بیش از همه بر دلار منعکس شده، سایر ارز‌ها بالا رفته‌اند نه به آن سرعتی که دلار افزایش پیدا کرده بنابراین این یکی از دلایل افزایش قیمت دلار است در بازار ارز ایران به این صورت جهشی.
-ولی علاوه بر دلیلی که شما بر آن تاکید کردید، فکر می‌کنید آینده برجام با آمدن دونالد ترامپ چگونه پیش خواهد رفت و این مسائل تا چه اندازه مبادلات ارزی در بازار ارز ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
-بله، عامل دیگری که می‌توان روی آن تاکید کرد این است که در یک سال گذشته بعد از امضای برجام در چهاردهم جولای سال ۲۰۱۵ این امید پیدا شده بود که مبالغ زیادی ارز از طریق سرمایه‌گذاری‌های بسیار بزرگ وارد ایران می‌شود، به خصوص از این لحاظ که با این سرمایه‌گذاری‌ها حجم تولیدات نفتی ایران افزایش پیدا می‌کند، بنابراین همه این مسائل به ورود مبالغ زیاد ارز به ایران و کمک به تثبیت قیمت ریال کمک می‌کنند. اما این اتفاق نیفتاد به خصوص با انتخاب آقای ترامپ به ریاست جمهوری امریکا و تردید‌ها، شک‌ها و انتقادهایی که رییس جمهوری منتخب امریکا مطرح می‌کند، آقای ترامپی که درمقابل برجام، روشی بسیار انتقادآمیز دارد و معتقد است برجام باید تغییر پیدا کند حتی پیش از این از پاره کردن برجام هم صحبت کرده بود، در این شرایط، بخشی از بازیگران عرصه بازار ارز ایران، به این نتیجه رسیدند که این احتمال وجود دارد که تنش در روابط خارجی ایران و به خصوص در رابطه با ایالات متحده امریکا از نو آغاز شود و به همین علت است که پاره‌ای تردید‌ها و ناامیدی‌ها در مورد آینده شکل گرفته که این مساله هم طبعاً در بازار ارز ایران تاثیر می‌گذارد.
-برخی از تحلیلگران بانکی معتقد هستند که طرح مبارزه با پولشویی در ایران مانع از ورود حجم زیادی ارز به بازار ارز ایران شده و از سوی دیگر ورود درهم امارات هم تا حدی با مشکل مواجه شده است. آیا به نظر شما این روند در نرخ ارز اثرگذار بوده؟
-افراد دیگری هستند در ایران به خصوص کار‌شناسان بازار ارز که می‌گویند تا به حال، مقدار زیادی پول برای پولشویی به خصوص از امارات به صورت ارز وارد بازار ارز تهران می‌شد و به تازگی چون مقامات جمهوری اسلامی برای بهبود رابطه با نظام بانکی بین المللی مجبور هستند که با پولشویی مبارزه کنند و اقداماتی هم در این زمینه آغاز شده این منبع ارز برای پولشویی مقداری کاهش یافته و این موضوع هم بر عرضه ارز به بازار تاثیرگذاشته است، در نتیجه کم شدن مقدار ارز در بازار به افزایش و جهش قیمت آن منجر شده است. این‌ها همه عواملی هستند که مسلماً بر بازار ارز تهران تاثیر می‌گذارد.
-از عوامل روانی و سیاسی که بگذریم، افزایش نرخ ارز چه ارتباطی با تورم داخلی در ایران دارد؟ فکر می‌کنید انتخاب دوباره حسن روحانی در انتخابات دور بعدی ریاست جمهوری در ایران چه واکنش‌های مثبت یا منفی در بازارهای ارز ایران به همراه خواهد داشت؟
-یک نکته‌ای که به آن زیاد توجه نمی‌شود و در واقع، اساس وپایه نوسان‌های شدید ارزی است که به صورت دائمی در بازار ارز تهران تکرار می‌شود، این است که معمولاً در ایران نرخ تورم بالاست البته از ابتدای دهه ۱۳۹۰ تا امروز ما شاهد این بودیم که نرخ تورم رسمی به سطح ۴۰ درصد هم رسید و سپس بعد از آمدن آقای روحانی تلاش‌هایی برای کاهش نرخ تورم انجام گرفت و در حال حاضر بر اساس آمار رسمی گفته می‌شود که نرخ تورم ایران چیزی است بین ۸ تا ۹ درصد، ولی همین ۸ تا ۹ درصد هم نرخ تورم بالایی است چون این نرخ را باید مقایسه کرد با نرخ تورم در منطقه دلار، منطقه یورو، منطقه ین و شمار دیگری از مناطقی که به هر حال اقتصادشان بر اقتصاد ایران تاثیرگذار است. ما می‌بینیم در این مناطق، نرخ تورم حدود زیر دو درصد است، بنابراین اصولاً در روابط پولی بین‌المللی وقتی در کشوری نرخ تورم نسبت به کشورهای طرف معامله‌اش بالا باشد، این بالابودن نرخ تورم در نرخ ارز منعکس می‌شود یعنی پا به پای تفاضل بین نرخ تورم در ایران و نرخ تورم در مناطق یادشده باید نرخ برابری ریال هم کاهش پیدا کند ولی معمولاً باید این مساله خود به خود اتفاق بیفتد یا اینکه مقامات بانک مرکزی باید دست به این کار بزنند ولی متاسفانه در ایران نه الان بلکه دست کم ازسه دهه پیش به این طرف رسم بر این بود که چون ایران صادرکننده نفت است دلارهای ارزی بانک مرکزی را به بازار می‌ریخت وتلاش می‌کرد جلوی تعدیل نرخ ارز گرفته شود یعنی نرخ اسمی ارز، ثابت نگه‌داشته شود ولی این ثابت نگه داشتن، جنبه مصنوعی دارد چون اگر تورم باشد و نرخ تورم بالا باشد نسبت به بقیه مناطق دنیا خواه خواه، نرخ برابری ریال باید کاهش پیدا کند و نمی‌توان این نرخ برابری را به صورت مصنوعی تثبیت کرد. در جمهوری اسلامی این نرخ برابری را به صورت مصنوعی تثبیت می‌کنند و وقتی این حالت تثبیت مصنوعی نرخ ارز به وجود می‌آید ما مواقعی داریم که دولت دیگر نمی‌تواند تثبیت نرخ ارز را به صورت مصنوعی ادامه دهد یا دلار به اندازه کافی در اختیار ندارد یا به دلیل سایر مسائل، مثلاً بازار جهانی نفت در وضعیت بدی قرار دارد یا تحریم اقتصادی است و به هر حال بانک مرکزی دیگر دستش باز نیست که بتواند در بازار ارز مداخله کند و نرخ دلار یا سایر ارز‌ها را به صورت مصنوعی ثابت نگهدارد، وقتی که این وضعیت پیش می‌آید ما شاهد رشد جهشی نرخ ارز در بازار تهران هستیم، مساله‌ای که بار‌ها اتفاق افتاده و در حال حاضر ما شاهد آن هستیم. البته قرار بود که آقای روحانی به این وضعیت پایان دهد ولی از قرار معلوم، خود ایشان هم زیاد تمایلی به انجام این کار ندارد به خصوص از این نظرکه انتخابات ریاست جمهوری در ایران نزدیک است و آقای روحانی نمی‌خواهد وضعیتی به وجود آید که بعداً به او انتقاد کنند و بگویند در دوران ریاست جمهوری تو نرخ ارز خیلی بالا رفت یا قیمت ریال خیلی سقوط کرد و به همین علت کماکان ادامه می‌دهد به حفظ مصنوعی نرخ ارز. ولی وقتی کار به جایی می‌رسد که کاری نمی‌توان در مقابل‌اش انجام داد به خصوص در شرایط فعلی همان طور که می‌دانیم بازار جهانی نفت در وضعیت مناسبی نیست و ایران هم از لحاظ دارایی‌های ارزی دست و بال‌اش زیاد باز نیست و وضعیتی که در حال حاضر به وجود آمده در مجموع پیامد عواملی است که به آنها اشاره کردم.
-پس به نظر شما موثر‌ترین راهکار تثبیت نرخ ارز در ایران، کاهش نرخ تورم است؟
-ببینید، در کشورهای دارای اقتصاد آزاد، نرخ ارز شناور است، یعنی نرخ یورو بر اساس عرضه و تقاضا در بازار تغییر پیدا می‌کند در مقابل دلار. دلار براساس عرضه و تقاضا نرخش تغییر پیدا می‌کند در مقابل ین و غیره. در ایران، عنوان «نظام ارزی» هست: «نظام شناور مدیریت شده» و این نظام مدیریت شده مساله‌آفرین است. البته اگر مدیریت به صورتی تحقق پیدا کند که با تغییرات به وجود آمده در اقتصاد ایران و به خصوص نرخ تورم نرخ ارز هم تعدیل شود پابه پای این تحولات، مشکلی پیش نمی‌آید ولی مساله بر سر این است که این مدیریت را بد ارزیابی کرده و به نوعی تعبیر کرده‌اند به اینکه جلوی کاهش ارزش ریال گرفته شود از طریق تزریق دلارهای نفتی تا آنجایی که امکان دارد و همان طورکه گفتم مواقعی که دیگر امکان ندارد ما می‌بینیم که مهار ارز رها می‌شود و ما شاهد افزایش جهشی نرخ ارز هستیم. بنابراین اصولاً تثبیت ارزش پول نمی‌تواند یک هدف باشد یعنی ارز باید در خدمت اقتصاد ملی باشد و باید براساس واقعیت‌های بازار تغییر پیدا کند در یک اقتصادی که شکوفاست، از لحاط بازرگانی خارجی مشکلی ندارد، صادرات زیاد دارد نرخ تورم هم کم است خب طبعاً قیمت ارز آن کشور هم بالا می‌رود اما برعکس در اقتصادی که مشکلات بازرگانی خارجی دارد، مشکل تورم دارد یا مشکلات سیاسی در روابط خارجی دارد، نرخ ارز بالا می‌رود و ارزش پول ملی هم کاهش پیدا می‌کند مثلاً به تازگی ما دیدیم که در ترکیه با توجه به بحران‌هایی که این کشور با آنها روبرو شد ارزش لیر ترکیه پایین آمد. تثبیت نرخ ارز به خودی خود نمی‌تواند هدف باشد، آن چیزی که هدف است بهبود اقتصاد ملی است، یعنی نرخ ارز باید در خدمت اقتصاد ملی قرار بگیرد. حتی کشورهایی هستند که همه تلاش خود را می‌کنند که قیمت پول ملی خود را پایین نگه دارند برای افزایش صادرات‌شان مثل چین، قیمت یوان چین به صورت مصنوعی پایین نگه داشته شده چون چینی‌ها می‌خواهند صادرات‌شان افزایش و واردات‌شان کاهش پیدا کند و به همین علت است که امریکایی‌ها به خصوص آقای ترامپ اصرار زیادی دارند بر اینکه چین باید جلوی افزایش نرخ ارز خود را نگیرد اما در ایران همه چیز برعکس است یعنی دولت به طور مصنوعی نرخ ریال را بالا نگه می‌دارد و این مساله باعث کاهش صادرات و افزایش واردات می‌شود. در ایران با تثبیت مصنوعی نرخ ارز، درواقع به واردکنندگان کالا سوبسید و یارانه پرداخت می‌شود و صادرکنندگان اجناس به دلیل تورم موجود در ایران و اینکه نرخ ارز مطابق با تورم تغییری نکرده قادر به صادرکردن کالاهای خود نیستند چون کالاهای آنها دیگر رقابتی نیست و ضرر می‌کنند و در واقع مجازات می‌شوند و این وضعیت بسیار بدی است در ایران که از قبل بوده و دولت روحانی هم نتوانسته این شرایط را تغییر دهد و ما در وضعیتی هستیم که در حال حاضر می‌بینیم. به هر حال با توجه به وضعیت فعلی، نرخ دلار مسلماً در بازار ارز ایران باید بالا‌تر از آن چیزی باشد که الان هست، دقیقا نمی‌توان گفت چقدر، ولی به هر حال، با توجه به وضعیت خاص اقتصادی ایران، نرخ دلار در صورتی که دولت و بانک مرکزی مداخله نکند مسلماً در سطحی قرار می‌گیرد بالا‌تر از آن چیزی که الان هست.
-با توجه به سیاست‌های بانک مرکزی امریکا برای بالابردن ارزش دلار امریکا و انتخابات ریاست جمهوری به نظر شما این تثبیت مصنوعی نرخ ارز در ایران ادامه خواهد داشت؟
-همان طور که گفتم ایران برای آنکه بتواند یک اقتصاد سالم داشته باشد باید نرخ ارز منطبق باشد با واقعیت‌های اقتصادی ایران. در ایران معمولاً برای اینکه واردات ارزان تمام شود کاری می‌کردند که نرخ پول ملی به صورت مصنوعی بالا باشد و یا سقوط ارزش پول ملی در حدی نباشد که واقعیت ایجاب می‌کند، چرا می‌خواهند واردات ارزان باشد؟ چرا که با نگه داشتن وارادات با قیمت پایین در واقع می‌خواهند با تورم مبارزه کنند و این راه درستی برای مبارزه با تورم نیست چون همان طور که گفتم باعث می‌شود واردات ایران افزایش پیدا کند، کالاهای وارادتی، تولیدکننده‌های داخلی را خانه‌خراب می‌کند. حتی در امریکا که مهم‌ترین قدرت اقتصادی دنیاست افزایش قیمت دلار، اگر خیلی زیاد باشد کار به جایی می‌رسد که امریکایی‌ها در بازرگانی خارجی خود دچار مشکل می‌شوند. البته همان طور که گفتم به دلایل گوناگون در حال حاضر نرخ دلار بالا رفته و احتمال دارد که در طول یک سال آینده کماکان نرخ دلار بالا بماند. حتی امریکایی‌ها هم راضی نیستند که قیمت دلار خیلی بالا باشد. البته در ایران نرخ ریال بالا نیست ریال پول بسیار ضعیفی است ولی ارزش‌اش از این چیزی که هست قاعدتا باید ضعیف‌تر باشد بر اساس واقعیت‌های اقتصادی ایران. حالا آقای روحانی در دور دوم ریاست جمهوری خود چه می‌خواهد بکند دقیقاً نمی‌توانم بگویم، ولی شاید در دوردوم ریاست جمهوری خود، دست‌اش باز شود برای اینکه قیمت دلار را واقعی کند و بر اساس قیمت واقعی نرخ ارز، مساله یکسان‌سازی نرخ ارز را عملی کند. چون همین امروز، بین نرخ ارز رسمی که ۳۲۰۰ تومان است و نرخ ارز در بازار آزاد که ۳۹۰۰ تومان است ۷۰۰ تومان فاصله افتاده این فاصله بسیار زیاد است اگر قرار باشد یکسان‌سازی در ایران پیاده شود باید قیمت رسمی هم باید به قیمت بازار نزدیک شود یا عین همان قیمت بازار شود و دولت آقای روحانی در حال حاضر نمی‌خواهد این کار را بکند، چون از این واهمه دارد که سقوط پول ملی باز هم شدید‌تر شود، حالا در دور دوم شاید چون دست‌اش باز‌تر است به انجام رفرم‌هایی دست بزند که ایران را ببرد به طرف یکسان‌سازی نرخ ارز ولی آن هم شرط‌اش این است که مشکلات در روابط بین‌المللی ایران حل شود، کاهش پیدا کند. چون اگر قرار باشد تنش‌ها دوباره برقرار شوند، و سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل این تنش‌ها به ایران نیایند، ایران با نظام بانکی بین‌المللی مشکل داشته باشد و غیره و غیره، باز هم همین مشکلاتی که امروز هستند وجود خواهند داشت و همین شکافی که بین بازار آزاد و نرخ رسمی وجود دارد باز هم وجود خواهد داشت و شاید هم شدید‌تر شود.
