عیسی بازیار – افزایش ۲۳درصدی قربانیان انفجار مین نسبت به سال ۹۴نشان از عدم رویکرد مناسب نهاد ملی مین نسبت به پاکسازی مناطق آلوده به مین در کشور است.
طبق آماری که نگارنده جمع‌آوری کرده ۵۹ تن در سال ۹۵قربانی انفجار مین شده‌اند که ۱۸ تن کشته ۴۱تن مجروح گردیده‌اند.
در میان این تعداد کشته‌ها و قربانیان مین ۸ کودک و سه زن وجود دارند. سه کولبر ویا کاسبکاران مرزی نیز بر اثر رفت و آمد در مناطق آلوده دچار حادثه انفجار مین گردیدند. لازم به ذکر است «نهاد ملی مین ایران» موسوم به «مرکز مین‌زدایی» هیچ گونه اطلاعاتی در مورد مجروحین وکشته شدگان انفجار مین چه به صورت عمومی و چه با عنوان گزارش سالیانه در معرض عموم قرار نداده و این مغایر با استانداردهای جهانی پاکسازی مین است که مرکز مین‌زدایی خود را مکلف به اجرای آن نموده واصولا بیش از سه سال است که سایت مرکز مین‌زدایی غیر فعال و دسترسی به آمار پاکسازی وقربانیان مین وجود ندارد واین آمارها به صورت رصد فردی و منابع داخلی تهیه شده است.
در استانداردهای پاکسازی آیمس (استاندارد ۰/۸.۰۵۰) بخش آموزش، اطلاعات نهاد ملی مین (مرکز مین‌زدایی در ایران) موظف به در اختیار دادن اطلاعات به صورت کلی وجزیی برای همگان است و این شیوه درتمام کشورهای آلوده به مین وجود دارد و هر ساله آمار قربانیان مین به صورت عمومی دراختیار رسانه‌ها قرار می‌گیرد. در تشریح این استانداردها، به طور مشخص نهاد ملی مین موظف شده ارایه و جمع‌آوری اطلاعات تلفات انسانی و نحوه‌ی عملکرد بهینه در راستای پیشبرد جامع امر آگاهی‌رسانی از خطرات مین (MRE) و فرآیند ارزیابی کلی و کامل آن اطلاعات را برای برنامه‌ای گسترده‌تر و نظارت و ارزیابی و توسعه سازمان آگاهی‌رسانی از خطرات مین به طور مداوم و نه برای یک بار به کار گیرد و تا کنون حتی برای یک‌بار نیز شاهد این امر از طرف نهاد ملی مین نبوده‌ایم.
در ادامه به بررسی ۵ استان آلوده به مین از نگاهی نزدیک‌تر خواهیم پرداخت.
استان ایلام
اولین حادثه انفجار مین در سال ۹۵مربوط به روزهای پایانی اسفند ۹۴بود در ۲۸ اسفند ۹۴جوان عرب اهل دشت عباس در استان ایلام با مین برخورد کرده و یک پای‌اش را از دست داد. مهدی خرسانیان اهل روستای چم هندی در استان ایلام بود. دومین حادثه انفجار مین با فاصله کمی در روزهای ابتدایی فرودین ۹۵در همان منطقه دشت عباس در استان ایلام اتفاق افتاد که یکی از عشایر کوچ‌رو اهل کرمانشاه به نام لطیف علی بارم که در حال چرای گوسفندان در منطقه عین خوش بود با مین برخورد کرد و از ناحیه پا مصدوم شد. آخرین حادثه مین سال ۹۵ باز هم در همین استان اتفاق افتاد و دو جوان به نامهای احمد جلیزی که در دم کشته شد و محمد جلیزی برادرزاده‌ی فرد متوفی نیز صدمات زیادی بر اثر برخورد با مین والمرا v۶۹ دید. هفته قبل‌تر از این حادثه باز هم در استان ایلام کارمند بازنسشته آموزش پرورش مرتضی نادی در منطقه میمک در ۴۰ کیلومتری جنوب شهر ایلام با همین نوع مین برخورد کرده که در دم جان خود را از دست داد و مسولان جمهوری اسلامی هر دو حادثه را چند متری خارج از محدوده مرزی اعلام کردند که به هیچ وجه این‌طور نیست وهر دو حادثه در خاک و محدوده‌ی جغرافیایی کشور ایران اتفاق افتاد و این سرپوشی است برای پاک جلوه دادن مناطق آلوده به مین در نواحی‌ای که آنها را پاک اعلام کرده‌اند. استان ایلام با یک میلیون و هفتصد هزار هکتار رتبه دوم آلودگی در کشور را دارد و این دو ناحیه یعنی منطقه عین خوش و میمک توسط مرکز مین‌زدایی به عنوان کار امانی و مهندسی سپاه امیرالمومنین ایلام به عنوان پیمانکار به اصطلاح پاکسازی شده بودند.
استان خوزستان
استان خوزستان با یک میلیون و هفتصد و پنجاه هزار هکتار آلودگی مین رتبه اول آلودگی به لحاظ وسعت را در ایران دارا می‌باشد.
اولین حادثه در سال ۹۵ و۳۰ فروردین دردناک‌ترین حادثه انفجار این سال بود. رغد موسوی دخترک ۶ساله اهل سابله (قدرت آباد) در استان خوزستان در برخورد با گلوله خمپاره جان می‌بازد. ترکش گلوله به گلوی رغد دخترک زیبا برخورد کرده و گلوی‌اش را می‌شکافد و همین هم باعث مرگ آنی این دخترک گردید. این منطقه توسط مرکز مین‌زدایی از هرگونه آلودگی پاک اعلام شده بود. بعد از این حادثه نیز شورای اسلامی و دهیاری روستای سابله به رییس مرکز مین‌زدایی نامه نوشته و مراتب نگرانی خود را از حوادث بعدی در این روستا و اطراف‌اش ابراز کردند که تا حالا هیچ جوابی به ایشان داده نشده و مرکز مین‌زدایی مصرانه بر عدم آلودگی این منطقه اصرار دارد. در نقاط دیگری در خوزستان مانند شلمچه ۷روستا از ترس آلودگی مین و گلوله‌های عمل نکرده همچنان مترک مانده‌اند و اهالی روستا جرات برگشتن به این روستاها را ندارند.
استان کرمانشاه
پرتلفات‌ترین استان کشور در سال ۹۵استان کرمانشاه بود. نزدیک به ۴۷درصد قربانیان انفجار مین در این استان بوده‌اند. مناطق اطراف قصر شیرین و سومار پرتلفات‌ترین مناطقی بودند که دولت به صورت رسمی و در بهمن ۹۱در یک جشن پاکسازی اعلام کرد که همه این استان از انواع مین و گلوله‌های عمل نکرده پاک شده است. در اولین ماه سال ۹۵ نُه مورد انفجار مین توسط معاونت سیاسی امنیتی فرمانداری قصرشیرین نعمت‌الله آزموده گزارش شد که همه این موارد منجر به صدمات فردی به اشخاص و ادوات کشاورزی و احشام شده بود و این ادعا را که در این استان پاکسازی انجام شده را تنها بر مبنای گزارش‌های منابع رسمی و دولتی بی اثر وفاقد ارزش می‌کند. کار پاکسازی در این استان توسط ۵شرکت خصوصی و خود مرکز مین‌زدایی به نام کار امانی انجام داده‌اند که نه کافی بوده و نه اصولی.
در استانداردهای پاکسازی میادین مین، تعاریف مشخصی از یک محدوده پاک اعلام شده وجود دارد و به استناد بازدیدهای میدانی از این نقاط، و همچنین تعداد قربانیان این استان بعد از جشن پاکسازی هیچ‌گونه تضمینی برای اصرار بر پاک بودن این استان از مین و مواد منفجره باقیمانده از جنگ ۸ ساله در این استان وجود ندارد. پس از جشن پاکسازی یاد شده تا کنون بیش از ۲۰۳ تن در این استان قربانی انفجار مین شده‌اند که در بعضی موارد این مین‌ها بسیار به محل سکونت شهری نیز نزدیک بوده‌اند؛ در آخرین نمونه از این دست حوادث، کشته شدن چوپانی ۴۰ساله در منطقه سومار از توابع قصرشیرین در کرمانشاه است. این چوپان در پی چرای دام در منطقه چم نفت سومار در ۸دی ماه ۱۳۹۵ با مین برخورد کرده و در دم جان سپرد.
استان کردستان
استان کردستان با مساحت آلودگی نزدیک به یک‌هزار و نهصد هکتار و۱۸۴۰پایگاه آلوده به مین شناسایی شده یکی از خطرناک‌ترین و پر تلفات‌ترین نقاط کشور است. با توجه به اینکه آلودگی استان کردستان به مراتب از استان‌های خوزستان و ایلام و کرمانشاه کمتر است ولی وجود پایگاه‌هایی که اغلب متروکه و به حال خود رها شده‌اند و نزدیکی این نقاط آلوده به مراکز انسانی، این استان را به یکی از کانون‌های اصلی تلفات مین بدل کرده است.
در سال گذشته تنها در شهرستان سروآباد از توابع مریوان ۷تن قربانی انفجار مین شدند که در میان آنها ۵کودک و نوجوان دیده می‌شود. هیچ شرکت خصوصی و نیمه خصوصی در منطقه کردستان کار پاکسازی انجام نداده و تمامی کار ناقص پاکسازی تحت نظارت مستقیم مرکز مین‌زدایی بوده است. همان کار ناقص پاکسازی هم مدت سه سال است که به طور کلی در استان کردستان انجام نمی‌شود و عملا مرکز مین‌زدایی این منطقه را رها کرده و هیچ فعالیتی در این استان ندارد. در اولین ماه سال ۹۵ جوان ۱۸سالهای به نام کارزان سردوشی و یک روز بعد از روز جهانی آگهی‌رسانی از خطرات مین در منطقه مریوان با مین برخورد کرد و یک پای‌اش را از دست داد.
استان آذربایجان غربی
استان آذربایجان شرقی نیز چون کردستان از مساحت آلودگی کمتری نسبت به چهار استان دیگر برخوردار است. وجود نزدیک به ۷۲۰ پایگاه متروکه و هزار و هفتصد و سی هکتار آلودگی، این استان را در دو نقطه سردشت و پیرانشهر از کانون‌های پرخطر کشور کرده است و وجود پدیده کولبری یکی از عوامل افزایش تلفات مین در این استان است. کولبرانی که برای تامین مخارج خود مجبورند بارهای مختلف را به وسیله شانه‌های خود از آن‌سوی مرز به این‌سو بیاورند و در مسیر قربانی انفجار مین می‌شوند. وجود بیش از ۱۰۰۰پرونده‌ی بسته شده در کمیسیون ماده ۲استانداری آذربایجان غربی که افرادی را که حین کولبری با مین برخورد کرده‌اند شامل هیچ نوع حمایت دولتی نمی‌کند خود گواه براین ماجراست. رسول خضری نماینده شهرهای پیرانشهر و سردشت در مجلس شورای اسلامی در نامهای به رییس جمهور خواستار رسیدگی هرچه سریع‌تر به معضل مصدومین مین در این استان شد. در بخشی از این نامه آمده بود :
«من بارها به وزیر کشور سابق در مورد پاکسازی مناطق جنگی از مین تذکر دادم و ضمن تذکر به آقای رحمانی فضلی، وزیر کشور دولت یازدهم کار به طرح سوال از ایشان رسید. مین‌های دوران جنگ که در مناطق کوهستانی کاشته شده بود، طی سالهای گذشته توسط آب و سیلاب و رانش زمین جابه‌جا شده و سالانه شاهد قربانیانی هستیم که بر اثر انفجار مین‌های باقیمانده از دوران جنگ، جان‌شان را از دست می‌دهند یا دچار معلولیت می‌شوند و در حالی که این جنگ افزارهای باعث معلولیت یا کشته شدن این عزیزان، از ابزارهای دولت و بازمانده‌های جنگ است، به ندرت هم تحت پوشش بنیاد شهید قرار می‌گیرند و اغلب به عنوان مددجویان کمیته امداد مورد حمایت قرار می‌گیرند که مستمری‌های کمیته امداد هم بسیار ناچیز است و این افراد نمی‌توانند با این رقم‌ها امرار معاش کنند.
متاسفانه روند پاکسازی هم بسیار کند است و با وجود تذکر کتبی و شفاهی و حتی طرح سوال از وزیر کشور، شاهد تحرک لازم در پاکسازی‌ها نبوده‌ایم. بارها شاهد بوده‌ایم که این افراد به صورت گروهی مقابل مجلس می‌آیند تا دادشان را به گوش ما برسانند و واقعا درد سنگینی دارند و ما هم از روند پاکسازی و حمایت‌های دولت از این افراد ناراضی هستیم.»
این نامه در پی کشته و زخمی شدن سه برادر کشاورز تنظیم و ارسال شد. آنها سوار بر تراکتور از سر زمین زراعی به خانه بازمی‌گشتند که بر روی مین سنگین در مسیر راه می‌روند و به دنبال انفجار، یکی از آنها به شدت زخمی و دو برادر دیگر جان‌شان را از دست می‌دهند. حادثه در منطقه دشت آلواتان سردشت در استان آذربایجان غربی در روز پنج‌شنبه ۱۳ خردادماه ۱۳۹۵ (دوم ژوئن ۲۰۱۶) روی داد در حالی که این منطقه نزدیک به شش سال پیش به عنوان منطقه پاکسازی شده اعلام شده بود.
علیزاده نماینده مرکز مین‌زدایی و نماینده تام‌الاختیار مرکز مین‌زدایی در استان آذربایجان غربی در سال ۱۳۹۰، بعد از اعلام پاکسازی این منطقه از هر نوع مین و مواد منفجره (UXO) با اتهاماتی همچون فساد مالی و اختلاس و محاکمه و در نهایت با زندان روبرو شد. او پس از مدت کوتاهی از زندان آزاد و از مجموعه اتهامات نیز تبرئه و پرونده نیز در دادگاه مختومه اعلام شد. در این استان همچنان افراد روی مین می‌روند وهیچ کس جوابگوی این معضلات نیست. کودک ۸سالهای به نام محمد در منطقه چه‌کو در سردشت از توابع آذربایجان غربی هنگام بازی درکناررودخانه در تاریخ ۱۵شهریور ۹۵با مین برخورد کرد وجان‌اش را ازدست داد.
سخن آخر
کشور ایران با وجود ۷۰۳۲ قربانی انفجار مین بعد از پایان جنگ و تعداد بسیار دیگری که هیچ گاه در هیچ نهادی ثبت نشده‌اند از بین مردم مدنی و نزدیک به ۱۸۰۰نیروی نظامی قربانی مین یکی از آلوده‌ترین کشورهای دنیاست که علاوه بر آلودگی، نگاه غیر کارشناسی و امنیتی نیز بر این مقوله حاکم است. نگارنده که متخصص پاکسازی میادین مین وخود یکی از قربانیان مین در حین کار پاکسازی است معتقد است که اهمال و قصور مرکز مین‌زدایی که متولی امر پاکسازی در ایران است باعث این حوادث گردیده. پاکسازی غیر اصولی میادین مین و نداشتن علامت و تابلو که تقریبا همه‌ی قربانیان از وجودِ علایمِ هشداردهنده، اظهارِ بی‌اطلاعی نموده‌اند یکی از دلایل این فاجعه است. حال آنکه تنها با یک علامت‌گذاریِ ساده می‌توان از بسیاری از این حوادث پیشگیری کرد. نبود امکانات آموزشی و عدم رسیدگی کمیسیون ماده ۲ استانداری به مصدومین مین نیز این مشکلات را مضاعف کرده است.
