برجام؛ راهی که می‌توانست به بن‌بست نرسد

جمهوری اسلامی ایران بار دیگر در مقابل یک دوراهی قرار گرفته است. دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا، جمعه ۲۲ دی، برای آخرین بار حکم تعلیق تحریم‌های هسته ایران را امضا کرد. این حکم بر مبنای قوانین جاری آمریکا باید هر چهار ماه یک‌بار به امضای رئیس جمهور برسد.

دونالد ترامپ برای ادامه حضور کشورش در برجام چهار شرط گذاشته است:

۱ – امکان بازدید بازرسان بین‌المللی از تمامی اماکن نظامی و هسته‌ای جمهوری اسلامی؛

۲ – جلوگیری از هرگونه فعالیتی که بتواند به نوعی به تولید سلاح‌های اتمی منتهی شود؛

۳ – عدم امکان بازگشت ایران به فعالیت‌های هسته‌ای حتی بیش از ده سال پس از اجرایی شدن برجام؛

۴ – عدم تولید و آزمایش موشک‌های دوربرد با قابلیت حمل کلاهک اتمی از سوی جمهوری اسلامی ایران.

رئیس جمهوری آمریکا ضمن اعلام این شرایط، تاکید کرد که برخلاف میل باطنی‌اش رفع تحریم‌ها را برای آخرین بار تایید می‌کند. همزمان ازجمهوری اسلامی ایران و دیگر امضاکننذگان توافق هسته‌ای خواست موارد چهارگانه پیشنهادی او را بپذیرند، در غیر این صورت آمریکا از برجام خارج خواهد شد.

تحریم‌های جدید در راه

همزمان با این اظهارات مستأجر کنونی کاخ سفید، وزارت خزانه‌داری آمریکا نیز ۱۴ شخصیت حقیقی و حقوقی، از جمله صادق آملی لاریجانی رئیس قوه قضائیه را به فهرست تحریم‌شدگان خود افزود. استیو منوچین، وزیر خزانه‌داری آمریکا، ضمن اعلام قرار گرفتن ۱۴ شخصیت حقیقی و حقوقی جدید در فهرست تحریم‌شدگان، اعلام کرد تحریم‌های غیرهسته‌ای ادامه خواهد یافت و به‌زودی تحریم‌های حقوق بشری نیز شامل افراد و نهادهای جدیدی خواهد شد.

با اعلام موارد چهارگانه، دونالد ترامپ توپ را به زمین دیگر امضا‌کنندگان برجام، و به‌ویژه طرف اروپایی انداخت. یوهانس هان یکی از اعضای کمیسیون اروپا که به منزله دولت مشترک ۲۸ عضو اتحادیه اروپا عمل می‌کند، گفت «ما سرگرم بررسی دقیق اظهارات رئیس جمهور آمریکا هستیم». همین مقام اروپایی افزود «رایزنی‌ها در اروپا برای پاسخگویی به شروط دونالد ترامپ برای ادامه حضور آمریکا در برجام آغاز شده‌اند و ما این تهدید را بسیار جدی تلقی می‌کنیم و نگران پیامد‌های آن هستیم.»

یک روز قبل از اینکه دونالد ترامپ شرایطه چهارگانه‌اش را برای عدم خروج از برجام اعلام کند، وزرای خارجه بریتانیا و فرانسه و آلمان به دعوت فدریکا موگرینی مقام ارشد سیاست خارجی و امنیت اروپا، با همتای ایرانی‌شان محمد جواد ظریف در بروکسل پشت درهای بسته ملاقات و گفتگو کردند. در این دیدار که رسما برای بررسی ادواری اجرای برجام برگزار شد، سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران، برنامه‌های موشکی آن و تظاهرات سراسری اخیر نیز در دستور کار بود، اگرچه قرار شد که در کنفرانس خبری پایانی به آنها اشاره نشود.

پیامد‌های اظهارات ترامپ

یکی از مشاوران آنتونیو تایانی رئیس پارلمان اروپا به کیهان لندن می‌گوید: «وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران برخلاف ادعای رسمی مقامات تهران که صحبت از عدم آمادگی برای گفتگو در مورد این مسائل می کنند، پذیرفت برای نجات توافق هسته‌ای درباره موارد پیشنهادی دونالد ترامپ گفتگو بشود». تنها شرط محمد‌جواد ظریف، به‌گفته مشاور رئیس پارلمان اروپا، گفتگو در مورد شرایط چهارگانه «خارج از توافق هسته‌ای و بدون اعلام هرگونه ارتباط رسمی و علنی با برجام بوده است.»

بسیاری از کشورهای اروپایی خود را در نگرانی‌های دونالد ترامپ شریک می‌دانند. در هفته‌های گذشته مقامات بریتانیا و فرانسه و آلمان بارها نگرانی خود را از سیاست‌های منطقه ای جمهوری اسلامی ایران رسما اعلام کرده‌اند؛ آنها نیز برنامه‌های موشکی رژیم ایران را در منافات با روح برجام و تهدیدی برای کشورهای منطقه به‌حساب می‌آورند. امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه، چندی پیش صحبت از بازنگری در توافق هسته‌ای و افزودن بند‌های جدیدی به آن کرده بود که البته نتوانست نظر موافق دیگر کشورهای اروپایی را به‌دست آورد.

یکی از اولین واکنش‌ها به اظهارات اخیر دونالد ترامپ، تاخیر در تحویل ایرباس‌های سفارشی ایران است. شرکت ایرباس در جریان سفر حسن روحانی به فرانسه در سال ۲۰۱۶ میلادی، قرارداد فروش یک‌صد فروند هواپیما را با ایران ایر به امضا رسانده بود که تعدادی از آنها نیز تا کنون به ناوگان هوایی جمهوری اسلامی ایران تحویل داده شده‌ است. جان لی مدیر تجاری شرکت ایرباس، دلیل تاخیر در تحویل هواپیماهای جدید به جمهوری اسلامی را مسائل مالی اعلام کرده است. البته مشکل تنها در عدم همکاری بانک‌های اروپایی، با وجود تعلیق تحریم‌ها، نیست. در صورت همکاری نهاد‌های مالی اروپایی، در صورتی که آمریکا از برجام خارج شود، بازهم تحویل هواپیماهای ایرباس به جمهوری اسلامی ایران می تواند متوقف شود. قطعاتی از ایرباس اروپایی در آمریکا ساخته می‌شود و در صورت خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، تحویل این هواپیماها مشروط به موافقت دولت آمریکا خواهد بود.

نگرانی اروپا از خروج آمریکا

اروپا که از زمان اجرایی شدن برجام حجم روابط اقتصادی‌اش با جمهوری اسلامی ایران دو برابر شده است، نگران پیامد‌های خروج احتمالی آمریکا از این توافق است. خروج آمریکا از برجام دو مشکل می‌تواند برای اروپا ایجاد کند. مهم‌ترین این مشکلات قراردادن شرکت‌ها و موسسات مالی اروپایی بر سر دوراهی همکاری با جمهوری اسلامی ایران و احتمال پرداخت جریمه‌های سنگین برای ادامه فعالیت در آمریکا، یا قطع روابط با بازار پرمنفعت ایران است. بلافاصله پس از اظهارات اخیر دونالد ترامپ، برخی از شرکت‌های مهم ایتالیایی و آلمانی از اتحادیه اروپا خواستند چتری حمایتی برای آنها جهت پرداخت جریمه‌های احتمالی آمریکا به‌ وجود آورد.

واهمه‌ی ‌دوم کشورهای اروپایی، خروج ایران از توافق هسته‌ای در صورت خروج آمریکا از برجام است. برخی کارشناسان اروپایی بر این نظر هستند که با در نظر گرفتن مشکلات کنونی، دولت حسن روحانی که هم حمایت مردم را از دست داده و هم زیر فشار مخالفان برجام قرار دارد، مجبور به خروج از توافقی بشود که برخلاف انتظارات‌ نتوانست کلیدی برای بازگردن گره از مشکلات اقتصادی ایران باشد؛ وعده‌ای که حسن روحانی با اطمینان به موفقیت برجام، چه در جریان انتخابات سال ۹۲ و چه انتخابات اخیر داده بود.

برجام که قرار بود مشکلات را حل کند، امروز خود به مشکلی جدی تبدیل شده است. مردم که امضای این توافق را به امید بهبود وضعیت اقتصادی کشور و حل مشکلات معیشتی‌شان جشن گرفته بودند، با خیزش اعتراضی اخیر نشان دادند که از این امامزاده هم امید معجزه‌ای ندارند. آنچه بسیاری از کارشناسان اقتصادی بارها گوشزد کرده بودند، مبنی بر اینکه تحریم‌ها تنها یکی از مشکلات رکود اقتصادی است، امروز امری ثابت شده است. ترمیم اقتصاد بحران‌زده و خروج از رکود محتاج تغییرات ساختاری، مبارزه جدی با فساد فراگیر، شفافیت و پایان رانت‌خواری است. امری که بسیاری از مشاوران و همکاران حسن روحانی نیز به آن اذعان دارند ولی اقدامی در سال‌های اخیر برای حل این مشکلات انجام نگرفته و در لایحه بودجه‌ی ۹۷ دولت نیز اثری از آن دیده نمی‌شود.

بازگشت دایی‌جان ناپلئون

«گروه بین‌المللی بحران» یک نهاد فراملی اروپایی که از جمله مهم‌ترین نهادهایی است که به‌عنوان مشاور با اتحادیه اروپا همکاری دارد، در پژوهشی که پس از اظهارات اخیر دونالد ترامپ منتشر ساخته است از جمله به اتحادیه اروپا پیشنهاد می‌کند اقداماتی برای جلوگیری از خروج ایران از برجام، فراتر از حمایت لفظی از این توافق را در دستور کار خود قرار دهد. در این پژوهش به دولت حسن روحانی نیز توصیه شده است که به‌طور جدی‌تر به حل مشکلاتی بپردازد که در روز‌های گذشته مردم ایران را به خیابان‌ها کشانده است.

یک کارشناس اقتصادی در تهران که با دولت حسن روحانی همکاری دارد، در گفتگو با کیهان لندن به شرط محفوظ ماندن نام خود، می‌گوید: «با توجه به این امر که در چهار دهه گذشته هربار نظام با مشکلات جدی در داخل مواجه بود، تلاش کرد به‌جای جستجوی راه حلی جدی، با ایجاد بحران‌های بین‌المللی وضعیت را توجیه کند؛ بعید نمی‌دانم که این‌بار نیز از آنجا که قادر به حل مشکلات اقتصادی کشور و تامین حداقل معیشت مردم نیست، با خروج از برجام و مقصر معرفی کردن آمریکا، گناه وضعیت کنونی را، با الهام از شاهکار ایرج پزشکزاد (دایی‌جان ناپلئون)، به گردن دشمنان خارجی بیاندازد.»

در جمهوری اسلامی البته «نوشیدن جام زهر» و «نرمش‌های قهرمانانه»، یکی دیگر از سیاست‌هایی است که در آخرین مراحل بحران اتخاذ شده‌اند. در هر تهدید رهبران جمهوری اسلامی باید به جستجوی ضعف‌ها و بحران‌هایی نیز پرداخت که بقای نظام را زیر سوال می‌برند. اگرچه حسن روحانی در روزهای گذشته درباره تظاهرات سراسری اعلام کرد «کار تمام شده است» و خیزشی که در آخرین روزهای سال گذشته میلادی آغاز شده بود به پایان رسیده، ولی ادامه تظاهرات مردمی و به‌ویژه گسترش اعتصابات کارگری، خلاف آرزوی روحانی را نشان می‌دهد. دستگیری چندین هزار نفر، کشته شدن چند ده نفر در خیابان یا در زندان پس از بازداشت، موقتا شعله‌ی خشم مردم را پایین کشیده، ولی آن را خاموش نکرده است و در صورت ادامه‌ی مشکلات با خیز بلندتری شعله‌ور خواهد شد.

در انتظار بدیل

حقوق‌های پرداخت نشده، بیکاری رو به گسترش، افزایش شمار شهروندانی که روزانه به زیر خط فقر می‌لغزند، مشکلاتی بینادین هستند که نه دولت حسن روحانی، و نه هیچ دولت دیگری، در نظام کنونی بدون تغییرات ساختاری قادر به حل آنها نیستند. تجربه‌ی شکست‌خورده‌ی اصلاح‌طلبان را می‌توان یک‌بار دیگر تکرار کرد.  نکته‌ی مهم اینجاست که خروج از برجام‌ برای یک بحران‌آفرینی دیگر و یا هر «نرمش قهرمانانه» و «جام‌زهر» جدید هم هیچ کدام از مشکلات کنونی را حل نمی‌کند بلکه فقط بر آنها می‌افزاید. برجام، راهی است که فعلا به بن‌بست رسیده است زیرا با تغییرات لازم در ساختار سیاسی و اقتصادی ایران همراه نشد.

آنچه رهبران جمهوری اسلامی را تا کنون به بقای نظام خوشبین کرده، معجزه‌ای از امامزاده برجام نیست. رهبران جمهوری اسلامی ایران ضمن آشنایی به مشکلات کشور و عدم توانایی خود در حل آنها، واقف هستند که بدنه جامعه، و به‌ویژه قشرهای میانی، تا زمانی که بدیلی قابل قبول برای جانشینی نظام کنونی آنها را جذب نکند، از ترس افتادن از چاله به چاه ادامه‌ی جمهوری اسلامی را، اگرچه با اکراه، تحمل خواهند کرد. در دو هفته گذشته، مردم با خیزش و تظاهرات سراسری خود نشان دادند که آماده گذر از این نظام هستند. حال نوبت جریان‌های سیاسی، جامعه مدنی و شخصیت‌های مورد اعتماد مردم است که از کف خیابان بیاموزند و بدون انکار تفاوت‌ها و اختلاف نظرها، نشان دهند که قادرند برای پشتیبانی از مردم در کنار هم قرار بگیرند و راه حلی جهت خروج از بحران و انتقال کشور از دریای متلاطم کنونی به ساحلی امن، ارائه دهند. در دی‌ماه ۹۶، در کف خیابان، چپ و راست، هوادار پادشاهی و جمهوری، در کنار یکدیگر و بدون حذف نظرات متفاوت و با مسالمت، صدای اعتراض خود را علیه شرایط کنونی بلند کردند، به امید اینکه گوش شنوایی پیدا کنند.
احمد رأفت

[کیهان لندن شماره ۱۴۵]