فوکو، فرانسه، اسلامگرایی و انقلابِ ایران

- مساله این است که فوکو را ابتدا باید درک کرد و بعد به خوردِ ملت داد. فوکو را باید در بطنِ بحرانِ چپ در روزگارِ پسابوداپست و پساورشو و پساپراگ و... و در دلِ جنبشِ پسااستعماریِ دهه‌ی شصت و هفتاد دید. فوکو را نباید همینطوری روی هوا و بدون پیش‌زمینه‌ی مربوط توی حلقِ ملتی ریخت که شاید کمترین تجربه‌ی عملی‌ از دغدغه‌های وی ندارد؛ چرا که دغدغه‌ی اصلی‌ِ ملتِ ایران بنیادگراییِ مذهبی/ مذهبِ ایدئولوژیک است که بر تمام مظاهرِ زندگیِ عمومی و خصوصیِ جامعه‌اش سایه انداخته.

سه شنبه ۱۵ اسفند ۱۳۹۶ برابر با ۰۶ مارس ۲۰۱۸


رضا پرچی‌زاده – میشل فوکو (۱۹۲۶-۱۹۸۴) نظریه‌پرداز و روزنامه‌نگارِ فقیدِ فرانسوی، بی‌تردید یکی از بزرگترین متفکران است. وی در طولِ حیاتش بر روی موضوع‌های فراوان و متفاوتی تحقیق و نظریه‌پردازی کرد. نظریاتِ فوکو در بابِ قدرت، نهادهای تنبیهی، و همجنسگرایی مشهور هستند. با این وجود، به نظرِ من بزرگترین دستاوردِ فوکو در زمینه‌ی «معرفت‌شناسی» (epistemology) است. معرفت‌شناسی شاخه‌ای از علومِ انسانی به طورِ عام و فلسفه به طورِ خاص است که روش‌های برخوردِ بشر با دنیای خارج از خود و استخراجِ معنی از آن را بررسی می‌کند. فوکو با کمک گرفتن از کانت و نیچه توانست انقلابی در معرفت‌شناسی رقم بزند که دنیای امروز تا حدودِ زیادی مولودِ همان انقلاب است.

میشل فوکو در اتاق کار خود

با این وجود، اینجا قصدم این نیست که به دستاوردهای فلسفیِ فوکو بپردازم، که در این باره قلم‌فرسایی‌ها شده. در این مقاله می‌خواهم به موضع‌گیریِ فوکو در بابِ انقلابِ ایران و نقشِ وی در موجه جلوه دادنِ «اسلامگرایی»، به‌خصوص در محافلِ روشنفکری و آکادمیکِ غرب، بپردازم و تاثیرِ آن بر وضعیتِ حالِ حاضرِ ایران را بیان کنم. مساله‌ی‌ فوکو و انقلابِ ایران را باید در بطنِ دغدغه‌های «معنویِ» شخصِ فوکو به عنوان یک «متفکر/ آکادمیک» بررسی کرد که در تمامِ طولِ زندگی‌اش با آنها دست‌ به ‌گریبان بوده است. و فوکو در جایگاهِ یک متفکرِ بزرگ در این باره مسئولیتِ اخلاقی دارد، مسئولیتی که تا آخرِ عمرش– که چیزی بعد از انقلاب طول نکشید– از به گردن گرفتن‌ آن سر باز زد و از اعتراف به خطای بزرگ خود در طرفداریِ کور از اسلامگرایی طفره رفت.

علاقه‌ی فوکو به اسلامگرایی از سالِ ۱۹۷۸ آغاز شد که روزنامه ایتالیاییِ «کوریر دلا سرا» (Corriere della Sera) از او خواست دربارهِ انقلابِ ایران برایش مجموعه مقالاتی بنویسد. در همین رابطه فوکو مدتی را در میانِ دانشجویانِ کنفدراسیون و دیگر مخالفانِ حکومتِ شاهنشاهی گذراند و نظراتِ اسلامگرایانه و چپگرایانه‌ی آنها را جذب کرد. فوکو با توجه به جایگاه‌اش به عنوانِ یک متفکرِ چپگرای مشهور، خودش برای این قبیل افراد تبدیل به تریبونی قوی شد، و بسیاری از چیزهایی که در مقالاتِ کوریر دلا سرا نوشت در حقیقت بازتابِ نظراتِ آنها بود. وی سپس به تهران رفت، و با بسیاری از انقلابیون از جمله مهدی بازرگان و آیت‌الله سیدمحمد کاظم شریعتمداری دیدار کرد. فوکو در ایران انقلاب را از نزدیک دید و تحتِ تاثیرِ شور و هیجانِ آن قرار گرفت. هنگامی که به فرانسه بازگشت، بلافاصله به دیدارِ روح‌الله خمینی در نوفل لوشاتو شتافت، و از محضرِ او نیز بهره‌مند شد.

در تمامِ طولِ مدتِ تمرکزش بر روی انقلابِ ایران، فوکو شدیدا از آن حمایت می‌کرد و آن را یک «انقلابِ معنویِ» بزرگ می‌نامید که قرار است بشریت را از چنگالِ مادی‌گرایی و کاپیتالیسم نجات دهد. وی گرچه به هوای این کارها در محافلِ روشنفکری و نشریاتِ فرانسه سرزنش شد، اما دست از این کار خود برنداشت. با این وجود خشونتِ فاشیسمِ اسلامگرایانه بالاخره فوکوی سرسخت را هم از رو برد. هنگامی که اعدام‌های سرِپاییِ بر پشتِ بامِ مدرسه‌‌ «رفاه» و اعدام‌های دسته‌جمعیِ مخالفانِ رژیم– به‌خصوص آنهایی که خودشان چپگرا بودند– علنی و عکس‌های آنها منتشر شد و خبرهای پی در پی اعدام‌ها در رسانه‌های بین‌المللی پیچید، فوکو که از لحاظِ روحی شدیدا ضربه خورده بود نامه‌ای به نخستِ وزیرِ دولتِ موقت، مهدی بازرگان، نوشت و بابتِ خشونت‌ها و کشتارها گلایه کرد. پس از آن بود که فوکو یواش یواش فتیله‌ی هواداری از اسلامگرایی را پایین کشید و تا آخرِ عمرش در چند سالِ بعد دیگر حرفی از آن نزد.

فوکو در جستجوی معنویت بود…

فوکو به دنبالِ معنویت می‌گشت، و فکر می‌کرد آن را در انقلابِ اسلامگرایانه‌ی ایران پیدا کرده است، چه پیدا کردنی! تاثیرِ تجربه‌‌ی او از انقلابِ ایران را می‌توان در آثارِ متاخرش به خصوص در « تاریخِ جنسیت» (The History of Sexuality) مشاهده کرد.

این اثر به نظرم پخته‌ترین کارِ فوکو است، که خودش در آن برخی مواضعِ سابق‌اش را به چالش می‌کشد. او در این اثر دیگر کاپیتالیسم را یک سیستمِ توتالیتر نمی‌بیند، بلکه با وجود تمامِ کاستی‌هایش، در حیطه‌ی کاپیتالیسم هنوز فضا را برای عملِ درست باز می‌بیند. ظاهرا سرخوردگیِ وی از «انقلابِ معنوی» باعث شده بود کمی واقعگراتر شود. فوکو اگر در پنجاه و هشت سالگی در اثرِ ابتلا به بیماری ایدز از دنیا نمی‌رفت، با توجه به توانِ فکری و تحلیلیِ بالایی که داشت هیچ بعید نبود نظرش را در بابِ اسلامگرایی نیز کاملا عوض کند. اما میراثِ شومِ دفاعِ فوکو از اسلامگرایی ماند برای ما، که هنوز هم با آن دست‌ به ‌گریبان هستیم.

دفاعِ فوکو از اسلامگرایی باعث شد دستِ اسلامگرایان در غرب برای توجیهِ مواضعِ خود باز شود. چپگرایان هم که به طورِ ذاتی با کاپیتالیسم دشمنی دارند توانستند به شیوه‌ای نسبتا آبرومندانه اسلامگرایان را متحدانِ خود به شمار آورده و دست و بالِ آنها را در غرب بازتر کنند. تقریبا از همان دورانِ اوایلِ انقلاب بود که جذبِ استادانِ اسلامگرا در دنیای آکادمیکِ غرب باب شد. استخدامِ اسلامگرایان در مراکزِ خاورمیانه‌شناسیِ اروپا و آمریکا و میدان دادن به آنها در رسانه‌های تاثیرگذارِ غرب– و به عوض ضدیت با ایرانیانِ لیبرال و خواهانِ عادی‌سازیِ روابط با غرب– نیز امری عادی تلقی شد. بدین ترتیب، در طولِ چهل سال، فضای روشنفکریِ بین‌المللی درباره‌ی ایران در قبضه‌ی اسلامگرایان و متحدانِ چپگرای‌ آنها قرار گرفت. نتیجه این شد که مقدمه برای هُل دادنِ ایران به آغوشِ انواع و اقسامِ استبدادهای شرقی– همچون استبدادِ پوتینی و چینی– فراهم شد. امروز که وزیرِ امورِ خارجه فرانسه علنا در تهران از مقاماتِ رژیمِ اسلامگرا در بابِ کاهشِ فعالیت‌های موشکی و لزومِ عدمِ دخالت‌اش در منطقه پاسخِ منفی می‌گیرد، کاملا مشخص می‌شود که رژیمِ ولایتِ فقیه تا چه حد در آغوشِ روسیه فرو رفته است. ظاهرا پروژه‌ای که روس‌ها نتوانستند در دورانِ قاجار پیاده کنند را در دورانِ رژیمِ اسلامگرای مورد حمایت برخی چپگرایان بالاخره تکمیل کرده‌اند.

از اینکه بگذریم، به نظر من تلاشِ ناصوابی که سال‌ها شد تا فوکو را– در کنار چند نفر دیگر– به عنوان کلیدِ مشکل‌گشای تمامِ بغرنج‌های فرهنگی و اندیشه‌ایِ ایرانِ معاصر به ایرانیان قالب کنند نیز تلاشی بسیار خانمانسوز بوده است. این تلاش در زمان صدارتِ سیدخندان، یعنی در دوره‌ی «دولتِ اصلاحات»، آغاز شد، و می‌توانم بگویم که تا به امروز هم به لطایف‌الحیل ادامه یافته است. در جهت همین تلاش، فوکو را در قالبِ کتاب‌های «روشنفکرانه» با ترجمه‌های عموما شلخته و دشوارفهم به خوردِ ملتِ قحطی‌زده می‌داده‌اند. و هر کس که فوکو می‌خواند– یا در حقیقت نمی‌توانست بخواند– فکر می‌کرد روشنفکر شده است. نتیجه‌اش بلبشویِ معرفت‌شناختی‌ای شد که امروز دیده می‌شود.

مصاحبه به عربی که در آن درباره ایران نیز حرف زده است؛ ۱۹۷۹

مساله این است که فوکو را ابتدا باید درک کرد و بعد به خوردِ ملت داد. فوکو را باید در بطنِ بحرانِ چپ در روزگارِ پسابوداپست و پساورشو و پساپراگ و… و در دلِ جنبشِ پسااستعماریِ دهه‌ی شصت و هفتاد دید. فوکو را نباید همینطوری روی هوا و بدون پیش‌زمینه‌ی مربوط توی حلقِ ملتی ریخت که شاید کمترین تجربه‌ی عملی‌ از دغدغه‌های وی ندارد؛ چرا که دغدغه‌ی اصلی‌ِ ملتِ ایران بنیادگراییِ مذهبی/ مذهبِ ایدئولوژیک است که بر تمام مظاهرِ زندگیِ عمومی و خصوصیِ جامعه‌اش سایه انداخته. در چنین شرایطی، بسیار خطرناک است که «عقل‌ستیزیِ» آخوندی را با «عقل‌سوزیِ» فوکو جفت و جور کنند. از دلِ این عقل‌کُشی چه درمی‌آید؟ هیولایی سنتی که به ابزاری مدرن– در این مورد، «پسامدرن»– مجهز شده است. به زبان ساده‌تر، این کار فقط استبدادِ دینی را تقویت می‌کند.

پس هر وقت می‌خواهیم در ایران، یا با نظر به ایران، فوکو بخوانیم، باید اول چند چیز را به خودمان یادآوری کنیم. از جمله اینکه فوکو که بود و چه می‌خواست؟ و اینکه ما که هستیم و چه می‌خواهیم؟ و اینکه فوکو کجا بود و از کجا می‌آمد و به کجا می‌خواست برود، و ما کجاییم و از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌خواهیم برویم؟ و بسیاری پرسش‌های دیگر. و این پرسش‌ها البته فقط درباره فوکو صادق نیست؛ درباره هر متن و هر متفکر دیگری هم صدق می‌کند. هر متنی را باید در بطنِ «تاریخ» خواند، چنانکه فوکو خودش مدعی‌ آن بود اما در مواردی به آن عمل نمی‌کرد. «خوانشِ تاریخی» می‌تواند به حلِ بسیاری مشکلاتِ معاصر کمک کند، اگر در سپهرِ فرهنگیِ ایران نهادینه شود. فعلا که اوضاعِ «اندیشه» در ایران قمر در عقرب است. اما اگر این سرزمینِ کهن از این مرحله‌ی دسوار به سلامت عبور کرد، به تجدیدِ نظرِ اساسی در بنیادهای اندیشه‌‌ای و فکری نیاز دارد.

برای امتیاز دادن به این مطلب لطفا روی ستاره‌ها کلیک کنید.

توجه: وقتی با ماوس روی ستاره‌ها حرکت می‌کنید، یک ستاره زرد یعنی یک امتیاز و پنج ستاره زرد یعنی پنج امتیاز!

تعداد آرا: ۰ / معدل امتیاز: ۰

کسی تا به حال به این مطلب امتیاز نداده! شما اولین نفر باشید

لینک کوتاه شده این نوشته:
https://kayhan.london/?p=107877

7 دیدگاه‌

  1. Pirooz

    تا آنجا که به امور داخلی اروپاییان می‌شود می‌توان به چپ و مدیای آنها اعتماد کرد اما در جهان خارج از اروپا کاملا خلاف ادعایشان هستند. در اساس از صدق رفتارشان در داخل برای به گند کشیدن خارج از اروپا بهره می‌برند. نگاهی به دو سرمقاله اخیر لوموند دیپلماییک (فارسی) اولی در مورد ایران و بعد عربستان بیاندازید. ای‌کاش می‌نوشتید مراجع و مخاطبان اطلاعات فوکو در کنفدراسیون چه کسانی بودند؟ حوزه ژست‌های انسان‌دوستانه اینها تنها فلسطین است که آن هم با کمی دقت معلوم می‌شود که چرا؟ در حال حاضر چپ و مدیای اروپایی بخصوص نوع فرانسوی آن در مورد عفرین و غوطه خفقان گرفته‌اند!

  2. بابک

    کتاب زیر که در نقد فوکو و امثال او نوشته شده و توسط دو ناشر یکی آمریکایی و دیگری آلمانی سال گذشته میلادی منتشر شده و همین دیروز به زبان ژاپنی در توکیو انتشار یافت مدت ها قبل به اطلاع صاحبان و مسوولان کیهان لندن هم رسیده، اما کوچکترین اشاره ای به آن نشده! کتاب به شاپور بختیار اهدا شده و حقوق نویسنده به جایزه ای به نام آن مرد بزرگ اختصاص یافته. چه گله ای از طرفداران فوکو و چپی های رنگارنگ که در همین کیهان هم لانه کرده اند. لباس نهرو می پوشند و دور دنیا گاندی بازی در می آورند و مصاحبه های طولانی با همین روزنامه!

    ISLAMISM: A NEW TOTALITARIANISM

  3. به پیمان جهانبین

    جناب جهانبین، شما عکس خمینی پلید و دغلباز را دیدی ولی عکس میشل فوکو رو ندیدی؟! حالا چون خمینی پلید و دغلباز بوده نباید اصلا عکسش رو اول یا آخر یا وسط هیچ جایی آورد؟ پس این غربی‌ها چه دلی دارند که حتی دغلبازها را روی جلد مجله شان چاپ می‌کنند؟! از همین خمینی گرفته تا رفسنجانی و احمدی نژاد و… هر دغلبازی که فکر بکنی 🙂 خانم شقایق چه ربطی به آقای گودرزی داره؟!

  4. Payman Jahanbin

    گمنام عزیز،من که از روز رفتم بدنبال شعر و شاعری و در تمام عمر تاریخ مردگان تدریس کرده ام. مرا ببخش که حتی از درک یکی از لغات گردن کلفت دیدگاهت عاجزم.گل برویتان که نادانی از من است. من در این سر دنیا. هوا سرد و برفی. اجازه بد ه پیش از ختم روز پیشنهادی بکنم. تشکر از زحمت نوشتن اینهمه مطالب علمی و فنی ولی برادر با لغت زشت و پلید آخوند آشنا هستی ؟ فقط بالای مطلب مینوشتی آخوند، برای من سر گردان هم قابل فهمیدن بود! در مورد کل برنامه انگل شناسی فقط می نوشتی آخوند، همین والسلام .ا ایران بر قرار.

  5. Payman Jahanbin

    در زمان کودکی وقتی حریف همسایه و بچه همسایه نمی شدیم ،میرفتیم در شب و نیمه زنگ خانه آنها را میزدیم و فرار !شرمنده ام .کاری احمقانه و بچه گانه ولی هنوز شیرینی شادمانی و لذت گرفتن انتقام را در دهانم مضمضه میکنم. امروز وقتی تصویر خمینی پلید و دغلباز خمینی را در صفحه اول کیهان دیدم ،با خودم گفتم: ا ی کودکی کجایی ؟ کیهان خانه ات کجاست ؟

  6. ناشناس

    ایران باید به بنیاد هـاى فکرى خودش یعنى هویت ایرانی و ایرانگراىی مدرن و پیشرفته برسد که با دنیاى غرب هـمسو و هـمراه باشه

  7. گمنام

    مطلب بسیار عالی نوشته شده است اما اجازه دهید نکته ای را بگویم در علم انگل شناسی یک نوع انگل وجود دارد که به کرم کدوی کوتوله معروف است ولارو این انگل دربین انگل شناسان به نام لارو هزارسر نامیده میشود چون درون کیست آن هزاران لارو وجود دارند وهرکدامشان قابلیت ایجاد هزاران لارو دیگر را دارند حکومت ملایان درایران دقیقا مانند این لارو انگلی عمل کرده ومیکند هم تمام جامعه ایران راآلوده کرده وهم درحال آلوده کردن هرنقطه ای ازجهان است که بتواند به آنجا دسترسی داشته باشد این حکومت یک خطربزرگ جهانی برای بشریت وبخصوص برای ایرانیان وایران است!!!

Comments are closed.