شصتمین سالگرد رهبری کریم آقاخان، آغاز چالشی نو در فرقه اسماعیلیه

(+عکس) پیشینه رهبری آقاخان بر فرقه اسماعیلیه امسال به ۶۰ سال رسید. به همین مناسبت، از ۱۱ ژوییه ۲۰۱۷ تا ۱۱ ژوییه ۲۰۱۸ جشن‌هایی در کشورهای متعدد جهان برپا شد و میلیون‌ها تن به فرانسه سفر کردند تا از نزدیک با آقاخان دیدار کنند. بسیاری این سفرها را یک سفر زیارتی تعبیر کردند، در حالی که اسماعیلیان حتی زیارت مکه را رد می‌کنند.

بخش فرهنگی روزنامه دیتسایت آلمان به همین مناسبت در مقاله‌ای جامع به بررسی زمینه‌های فکری، فرهنگی و مذهبی اسماعیلیه و موقعیت فعلی آنها در سوریه پرداخته است.

قاعده الشعار نویسنده‌ی مقاله یک دانش‌آموخته موزیک، روانشناسی و تعلیم و تربیت در دمشق است که از سال‌ها پیش در برلین زندگی می‌کند و در این میان مقاله‌های متعددی درباره جنگ سوریه در رسانه‌های آلمانی منتشر کرده است. او در شهر سلامیه سوریه به دنیا آمده که یکی از مراکز مهم اسماعیلیان است. اسماعیلیان با بیش از ۲۰ میلیون جمعیت پراکنده در ۲۵ کشور جهان دومین شاخه بزرگ  مذهب شیعه را تشکیل می‌دهند و به آزاداندیشی و رهایی از سنت‌های تعصب‌آمیز شیعی شهرت دارند.

به نوشته دیتسایت، همزمان با برگزاری جشن‌های شصتمین سال رهبری آقاخان بر فرقه اسماعیلیه، بحث‌های دامنه‌داری پیرامون این نگرش مذهبی درگرفته است که همه آنها را می‌توان در قالب این پرسش خلاصه کرد: «اسماعیلیه باز و جهانی است یا محافظه‌کار»؟

در پاسخ به این پرسش قاعده الشعار ابتدا توضیح می‌دهد: «اسماعیلی‌ها روزه، حج، روسری برای زنان و چندهمسری را رد می‌کنند. در مساجد اسماعیلیان زنان و مردان در کنار هم نماز می‌خوانند و زنان و کودکان هم حق دارند مراسم دعا را هدایت کنند. آنها، برخلاف مذاهب دیگر، تنها یک امام دارند و آن هم آقاخان است. نقش آقاخان مثل رهبر کلیسای کاتولیک جهان به امور مذهبی محدود نمی‌شود، بلکه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد».

در ادامه مقاله می‌خوانیم: «در ماه ژوییه امسال در پایان مراسم یک‌ساله، آقاخان به دعوت دولت پرتغال در لیسبون حضور یافت. هزاران تن از طرفداران او از سراسر جهان، از جمله بسیاری از اسماعیلیان شهر سلامیه در سوریه که یکی از مهمترین مراکز تجمع اسماعیلیان است، در اینجا به هم پیوستند. پیرترها امیدوار بودند که در این فرصت بتوانند فرزندان خود را، که به اروپا گریخته‌اند، دوباره ببینند. اما حضور بسیار اندک آنها سرخوردگی آفرید. کمتر از ۱۰۰ هنرمند یا چهره مذهبی اسماعیلی، که به وجود آنها برای برگزاری مراسم نیاز بود، اجازه داشتند با دعوت شبکه توسعه آقاخان در لیسبون حضور یابند.

آقاخان کیست؟

کریم‌ الحسینی چهل و نهمین آقاخان است و از ۶۰ سال پیش رهبری اسماعیلیان را به عهده دارد. او در سال ۱۹۳۶ در ژنو به دنیا آمده و تحصیلات دانشگاهی خود را در‌ هاروارد به پایان رسانده است. پدر بزرگ کریم الحسینی او را به جای پدرش به جانشینی خود برگزیده بود. از این رو، کریم الحسینی در ۲۰ سالگی به جای پدر بزرگ نشست.

در تمام دوران حاکمیت حافظ اسد پدر بشار اسد بر سوریه، آقاخان اجازه نداشت به سوریه سفر کند. بشار اسد در آغاز ریاست جمهوری خود این ممنوعیت را برطرف کرد. پس از آن کریم آقاخان بانک‌های متعددی در سوریه بنیاد نهاد تا به مردم اعتبارهای کوچک بدهند. او قلعه‌های اسماعیلیان و ساختمان‌های قدیمی‌ بی‌شمار دیگری را در دمشق و حلب نوسازی کرد. در همین دوران شبکه توسعه آقاخان هم کار خود را در سوریه آغاز کرد.

سلامیه، مهمترین مرکز اسماعیلیان

در آغاز جنبش اسماعیلیان، شهر سلامیه در سوریه مرکز جنبش آنان بود. از آنجا مبلّغان به آسیای مرکزی تا شمال آفریقا اعزام می‌شدند. امروز هم این شهر برای اسماعیلیان از اهمیت زیادی برخوردار است.

نویسنده دیتسایت در این مورد می‌نویسد: «اسماعیلیان بزرگترین گروه مذهبی ساکن سلامیه هستند. پدر کریم آقاخان نیز در این شهر دفن شده است. در دهه هشتاد قرن بیستم میلادی، در دوران حافظ اسد، تعداد زیادی از اسماعیلیان به اتهام نزدیکی به کمونیست‌ها دستگیر شدند. تنها پس از به قدرت رسیدن بشار اسد بود که بخشی از آنها دوباره آزاد شدند».

به نوشته قاعده الشعار، با وجود این سرکوب‌ها، بخشی از اسماعیلیان مخالف انقلاب [اعتراضات مردم در سال ۲۰۱۱ در پی بهار عربی] در سوریه بودند زیرا اعتقاد داشتند که این انقلاب از سوی «دشمن آمریکایی» پشتیبانی می‌شود. اما بخش بزرگتر آنها در سلامیه از اعتراض‌های مردمی‌پشتیبانی می‌کردند. پس از درعا و بیضا، سلامیه سومین شهر سوریه بود که مردم در آن به خیابان‌ها ریختند. اما به دلیل تمرکز شبکه‌های تلویزیونی روی شهرهای سنی‌نشین، درباره این شهر گزارش داده نمی‌شد. وقتی در شهرهای دیگر شورش‌ها شکل مسلحانه به خود گرفت، اعتراض‌ها در شهر سلامیه همچنان مسالمت‌آمیز ادامه یافت. شاید به این دلیل که در اینجا نیروهای امنیتی تنها با باتوم و بازداشت با تظاهرکنندگان برخورد می‌کردند و مثل شهرهای دیگر آنها را به رگبار نبستند.

رژیم اسد به این ترتیب توانست شهر سلامیه را تحت کنترل بگیرد. سپس اسماعیلیان کوشیدند با پناه دادن به فراریان شهرهای دیگر و رساندن کمک مالی به دیگر مناطق کشور، یا انجام خدمات درمانی در پشت جبهه به پشتیبانی از معترضان ادامه بدهند. در ادامه این روند، رژیم اسد با جلب شهروندان یک بسیج نظامی‌ ایجاد کرد و به سرکوب پشتیبانان انقلاب پرداخت. از آن زمان، اسماعیلیان بار دیگر آدم‌ربایی، فشار، شکنجه در زندان و رعب و وحشت را تجربه کردند.

کریم آقاخان در سال ۱۹۷۱ پس از سرکوب‌های خونین ایدی امین موفق شده بود هزاران هم‌کیش خود را از اوگاندا به کانادا منتقل کند. در آغاز خیزش‌های مردمی‌ سوریه، اسماعیلیان سلامیه از آنجا که خود را پیش از مذهب به کشورشان وابسته می‌دانستند، انتظار اقدام مشابهی را نداشتند. خود آقاخان هم اسماعیلیان را بخشی از موزاییک سوریه می‌دانست. با این همه، این پرسش اوج گرفت که چرا آقاخان به فکر هواداران خود در سوریه نیست؟ در حالی که شبکه توسعه آقاخان هر ماه با پول و مواد غذایی به مردم سلامیه کمک می‌رساند. رژیم اسد رساندن این کمک‌ها به مناطق دیگر را تحمل نمی‌کرد.

مذهب جهانی یا یک آئین محافظه‌کارانه؟

قاعده الشعار نویسنده مقاله دیتسایت درباره جهانبینی اسماعیلیان امروز می‌نویسد: «با اینکه اغلب اسماعیلیان در سلامیه چندان مذهبی نیستند، ولی سهم خود را در توسعه سکتاریسمی‌ ایفا می‌کنند که مذهب خود را برتر از سایر مذاهب می‌داند و برای جمع خود به خاطر تعلقات مذهبی برتری قائل می‌شود. این روند، به صورت هدفمند از سوی رژیم اسد تشویق می‌شود، زیرا بخشی از قدرت او به همین گرایش‌ها و اختلافات مذهبی متکی است. مسیحیان در منطقه اغلب نگاهی تحقیرآمیز به مسلمانان دارند، مسلمانان مُهر کافر بر پیشانی مسیحیان می‌زنند و شاخه‌های متعدد اسلامی هم با یکدیگر سازگار نیستند: سنی‌ها، شیعیان، علویان و اسماعیلیان».

در ادامه این گزارش می‌خوانیم: «بسیاری از اسماعیلیان نسبت به سنی‌ها تفاهم ندارند و آیین‌های مذهبی آنان مثل زیارت مکه و روزه در ماه رمضان را محافظه‌کارانه می‌دانند. جشن‌های شصتیمن سال رهبری کریم آقاخان بحث شدیدی را در میان شهروندان مقیم سلامیه یا برخاسته از این شهر برانگیخته است. اسماعیلی‌های سلامیه خود را دارای نگاهی باز به جهان می‌دانند زیرا حقوق بیشتری برای زنان قائل هستند و آموزش و پرورش را بسیار پراهمیت می‌دانند».

اسماعیلی‌هایی که برای «زیارت آقاخان» به فرانسه یا پرتغال سفر کردند، اغلب با این پرسش انتقادی روبرو شده‌اند که «چه فرقی می‌کند که یک سنی برای زیارت قبر پیامبر اسلام به مکه برود یا یک اسماعیلی برای زیارت رهبر مذهبی خود به فرانسه یا پرتغال؟»

پیشینه تاریخی اسماعیلیان

اسماعیلیان گروهی از شیعیان هستند که امامت را به اسماعیل، فرزند جعفر صادق ختم می‌کنند و او را امام هفتم می‌دانند. آنها در دوران سامانیان سر برآوردند و سده‌ها به پراکندن اندیشه خویش پرداختند. امروزه در ایران کم‌شمارند و در افعانستان، تاجیکستان، کنیا، کانادا و حدود ۲۰ کشور دیگر جهان پراکنده‌اند.

هانری کُربَن می‌نویسد: «اسماعیلیان نزاری پس از سقوط قلعه الموت [در ایران] به دست مغول‌ها منابع و کتب اولیه خود را در آنجا از دست دادند. اما اسماعیلیان مستعلوی که در دوره فاطمیان در مصر مستقر بودند و اکنون بیشتر در هند هستند، منابع دست اول خود را حفظ کرده‌اند».

اسماعیلیه تا ظهور عبدالله بن میمون القدّاح در حدود سال ۲۶۰ هجری یکی از فرقه‌های عادی شیعه بود، ولی پس از او تحولی در این مذهب پدید آمد که موجب خلافت فاطمیان در مصر و ظهور قدرت و تشکیلات فرقه اسماعیلیه شد.

برخی مورخان نوشته‌اند عبدالله حتی مدعی پیامبری شد. از میان کسانی که دعوت او را پذیرفتند مردی بود به نام حمدان بن الاشعب ملقب به قرمط که به‌ دستیاری دوست و داماد خود به نام «عبدان» تشکیلات تبلیغاتی به وجود آورد. بعدها پیروان قرمط  به قرمطیان معروف شدند.

ناصرخسرو قبادیانی شاعر ایرانی یکی از مشهورترین متفکران و ادبای اسماعیلی است.

*منبع: دیتسایت، ویکی پدیا
*نویسنده: قاعده الشعار
*ترجمه و تکمیل: جواد طالعی