الاهه بقراط (بازنشر) این گفتگوی کتبی با زنده‌یاد دکتر احسان یارشاطر ۱۹ سال پیش در ۱۳۷۸ برای مجموعه‌ی «نام‌ها و نگاه‌ها» صورت گرفت و همان زمان نیز در کیهان لندن به چاپ رسید.
– طرح اولیه ایرانیکا چگونه شکل گرفت و الان در چه مرحله‌ای است؟
– اندیشه ایجاد دانشنامه ایرانیکا نتیجه نیازی بود که برای چنین اثری حس می‌شد. من از دوران تحصیل در دانشکده متوجه این نقص بودم که مرجع دقیق و قابل اعتمادی برای کسب اطلاع از تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران در دسترس نیست. دائره‌المعارف اسلام تا حدودی به این نیاز پاسخ می‌داد اما جزوه‌های چاپ دوم آن که به ایران می‌رسید، متوجه می‌شدم که با وجود فایده‌های بسیار، نقص‌های فراوانی هم دارد. نه تنها ایران باستان طبعا در آن مطرح نبود، بلکه مقالات آن درباره ایران پس از اسلام نیز عموما تفصیل کافی نداشت و بسیاری مطالب در آن ناگفته می‌ماند. این دو نکته انگیزه‌ای شد برای اندیشیدن چاره‌ای. پس از جلب همکاری عده‌ای از دانشمندانی که محقق مسایل ایران در نقاط مختلف دنیا بودند، شالوده دانشنامه‌ای درباره ایران ریخته شد که نخستین جزوه آن به نام «دانشنامه ایران و اسلام» در سال ۱۹۷۵ انتشار یافت.
در عین حال از همان سال‌ها فکر انتشار دانشنامه‌ای به زبان انگلیسی را نیز که استفاده آن برای عده بیشتری در دنیا میسر باشد در خاطر می‌پروردم. طرح اولیه این دانشنامه– که به ایرانیکا موسوم شد– در «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» و با کمک سازمان برنامه و دانشگاه کلمبیا از سال ۱۹۷۴ آغاز شد و نخستین جزوه آن در سال ۱۹۸۲ انتشار یافت. تا کنون ۹ جلد از این دانشنامه انتشار یافته و چاپ جزوه‌های نخستین جلد دهم آن آغاز شده و مواد لازم تا جلد دوازدهم فراهم گردیده و در دست تکمیل و تهذیب است. دانشنامه کلا به حدود ۲۵ جلد بالغ خواهد شد. دانشنامه ایران که اکنون در مرکز ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیا با همکاری چند تن از دانشمندان و با کمک ۴۱ تن مشاور و یک هیئت بین‌المللی انجام می‌گیرد، اثری مستقل است و هیچ گونه وابستگی سیاسی، مذهبی یا مالی ندارد و هیچ گونه شرطی و رعایتی را که منافی استقلال علمی باشد نمی‌پذیرد.
– از مطالب این دانشنامه برای ما بگویید.
– موضوع دانشنامه، سراسر تمدن و تاریخ و فرهنگ ایران از قدیم‌ترین زمان‌ها تا امروز است. هیچ اطلاع اساسی درباره فرهنگ ایران، از تاریخ و باستان‌شناسی و جغرافیا و ادبیات و هنر و مذاهب گرفته تا فلسفه و عرفان و موسیقی و مردم‌شناسی و اقتصاد و فولکلور (بوم‌شناسی) و شرح حال مردان و زنان بزرگ و شهرها و کوه‌ها و رودها و حیوانات و نباتات نیست که در این دانشنامه به قلم یکی از برجسته‌ترین متخصصان نیامده باشد.
مثلا اگر کسی بخواهد از تاریخ شهرهای آباده یا بلخ یا بخارا یا بم یا استخر و یا بناهای تاریخی آمل یا دامغان یا فارس اطلاعی داشته باشد و یا رشته جبال البرز را بشناسد یا سرگذشت انوری یا امیرکبیر یا انیس‌الدوله یا داریوش یا فروغ فرخزاد را بداند، یا کلیه اطلاعات لازم را درباره خط اوستا به دست بیاورد، یا از مضمون کتیبه‌های بیستون یا از مراسم آیین زرتشتی یا زبان قدیم و کنونی آذربایجان یا اصول آبیاری یا انواع اسکناس در ایران آگاه شود و یا تاریخ بیمارستان‌ها یا چشم‌پزشکی یا دندان‌پزشکی را در ایران به دست بیاورد و یا از خصوصیات دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی مثل ابوعطا، افشاری و بیداد و دیلمان مطلع گردد و یا از زندگی هنرمندانی چون باربد و بهزاد و میرعماد و غلامحسین بنان آگاه شود و یا بخواهد از فرش‌ها یا لباس‌های ایران در دوره‌های مختلف و در ایالات گوناگون کشور ایران آگاه شود و یا لغات فارسی را که در زبان چینی یا فرانسوی یا انگلیسی وارد شده بداند و یا از چند و چون ترجمه‌های فارسی تورات و انجیل به زبان‌های ایرانی مطلع گردد و یا بانک‌های ایران و تاریخ آنها را بشناسد، و یا اقتصاد ایران در دوره‌های مختلف هخامنشی تا جمهوری اسلامی مورد نظر او باشد، یا با تاریخچه حقوق زن در ایران معاصر آشنا شود، یا از تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه و انگلیس و آلمان مطلع گردد، یا تاریخ آموزش و پرورش از هخامنشی تا جمهوری اسلامی و یا آموزش نوین از کودکستان تا دانشگاه آگاه شود، یا تاریخچه فرهنگ‌های فارسی را بداند، یا از روابط تاریخی ایران و مصر و نفوذ زبان و ادب فارسی در آن کشور آگاه گردد، یا با تاریخ فارس از دوران باستان تا قرن حاضر و آثار باستانی و لهجه‌های گوناگون آن مطلح گردد و یا بخواهد با انواع فرش‌های ایران و اصول فنی آنها آشنا شود و یا خط‌های کوفی و نسخ و ثلث و نستعلیق و شکسته و سایر خطوط را تشخیص بدهد، مقصود خود را در مقاله‌ای مستند و دقیق و در خور اعتماد با فهرست جامعی از مراجع به قلم متخصصی طراز اول در دانشنامه ایران خواهد یافت.
– مفاهیم ادبی و هنری در ایرانیکا چه جایگاهی دارند و آیا به نویسندگان و هنرمندان ایرانی، اعم از کلاسیک و همروزگار ما، در دانشنامه پرداخته می‌شود؟ لطفا نمونه‌هایی را برای ما بگویید.
– همانطور که اشاره کردم آنچه در زمینه‌های گوناگون و از جمله هنر و ادبیات در ایران روی داده و روی می‌دهد در حوزه شمول مطالب دانشنامه است. در دانشنامه نه تنها نویسندگان و شاعران و نقاشان و دانشوران و دیگر نامداران ایرانی به گسترده‌ترین معنای کلمه، موضوع مقالات جداگانه‌اند، بلکه همه منشیان و نویسندگان مسلمان و هندوی شبه‌قاره هند که به فارسی نوشته‌اند، وو فارسی‌گویان و فارسی‌نویسان ترکیه و بالکان و قفقاز و ترکستان و هر جای دیگر، و نیز هر یک از پژوهندگان و دانشوران و نویسندگان و سفرنامه‌نویسان و مترجمان روسی و فرانسوی و انگلیسی و آلمانی و ژاپنی که در زمینه ادبیات و تاریخ ما تحقیقی و تألیفی کرده‌اند، از نظر دور نمانده‌اند.
به فرهنگ و ادب معاصر ایران هم درست به اندازه دوره‌های پیشین اهمیت و اعتبار داده شده است. شاید بد نباشد در میان انبوه این نام‌آوران به آرش کمانگیر که در ادب کلاسیک و معاصر، هر دو، با اهمیت تمام مورد توجه است، اشاره‌ای بکنم. در مقاله دانشنامه درباره آرش، نخست به نام و نشان این شیواتیر ایرانی در اوستا اشاره می‌شود. سپس ردّ پای داستان آرش در منابع پهلوی و فارسی و عربی گرفته می‌شود. اختلاف این منابع در تلفظ نام آرش و زندگی او و اینکه او در عهد کدام پادشاه کیانی، در چه روز و چه ماهی از سال و از کجا تیر سرنوشت را پرتاب کرد و خود دچار چه سرنوشتی شد و آن گردو بن‌تناور که تیر بر او فرود آمد در کدامین سامان دوردست بود و چه کسی برای نخستین بار در دهه‌های معاصر غبار فراموشی را از اندام این اسطوره کهن سترد و این داستان دلکش را دوباره وارد ادبیات فارسی نمود و سپس کدام شاعران و نویسندگان معاصر و با چه انگیزه‌ای داستان آرش را دستمایه آفرینش ادبی خود قرار دادند، همه و همه در مقالات مستند دانشنامه درباره آرش به تفصیل آمده است.
در مورد معاصران، اگرچه به زندگی و آثار نویسندگان و هنرمندانی که خوشبختانه هنوز در میان ما هستند، در مقاله مستقلی پرداخته نمی‌شود، اما اهمیت و جایگاه آنان در سیر تاریخی رشته‌ای که زمینه کار و آفرینندگی آنهاست، با اهمیت تمام مورد بررسی و تحقیق قرار می‌گیرد که از نمونه‌های آن می‌توان به مقالات مفصل و مستند دانشنامه درباره نقاشی و سینما و موسیقی و داستان‌نویسی در ایران معاصر اشاره کرد.
– آیا ایرانیکا به فارسی ترجمه می‌شود و یا فشرده‌ای از آنها جداگانه چاپ خواهد شد؟
– دانشنامه همانطور که می‌دانید به زبان انگلیسی منتشر می‌گردد تا استفاده آن برای عده بیشتری در دنیا میسّر شود. در اینکه چرا دانشنامه به زبان فارسی منتشر نمی‌شود، باید توجه داشت که یکی از هدف‌های اساسی دانشنامه، بهتر شناساندن تمدن و فرهنگ ایران به تمام جهانیان است. اگر دانشنامه به زبان فارسی چاپ می‌شد، دایره استفاده از آن بسیار محدود می‌ماند و به مقصود خود نائل نمی‌گشت. ترجمه فارسی دانشنامه، انتشار دانشنامه مختصری در چهار جلد که برای عده بیشتری قابل استفاده باشد، و هم چنین تنظیم و انتشار جداگانه مجموعه مقالاتی که در یک موضوع خاص، مثلا پزشکی، نقاشی و موسیقی در دانشنامه به طبع می‌رسد، همه در شمار برنامه‌هایی است که با اهمیت تمام مورد توجه است، اما محتاج سرمایه‌گذاری اساسی است.
به منظور تأمین مخارج دانشنامه و برای آنکه اطمینان قطعی حاصل شود که دانشنامه بطور مرتب منتشر خواهد شد و به‌موقع به پایان خواهد رسید «بنیاد دانشنامه ایران» که بنیادی غیرانتقاعی و معاف از مالیات است تأسیس شده است. یکی از مقاصد این بنیاد، با توجه به طول مدتی که برای تکمیل دانشنامه لازم است، تأمین موقوفه‌ای به مبلغ پانزده میلیون دلار است که بتوان از بهره آن این برنامه خطیر را به پایان برد و هم استفاده الکترونیکی از آن را ممکن ساخت و پس از انجام امور، دانشنامه مختصری در چهار جلد برای کسانی که محتاج تفصیل نیستند، نشر نمود. سپس مقالاتی را که در یک موضوع مثل «نقاشی و نقاشان ایران»، «خط و خوش‌نویسان ایران»، «تاریخ و فرهنگ تاجیکستان»، «آیین زرتشتی»، «مساجد ایران»، «ایران ساسانی»، «عرفان و تصوف»، «تاریخ کردستان»، «لباس‌های ایران»، «گل‌های ایران»، «دام‌های اهلی» و ده‌ها مطلب دیگر به صور کتاب جداگانه انتشار داد.
– آیا نویسندگان و پژوهشگران کشورهای دیگر نیز با ایرانیکا همکاری می‌کنند؟
– دانشنامه ایرانیکا از لحاظ مؤلفانش اثری است کاملا بین‌المللی و با همکاری برجسته‌ترین استادان و محققان کشورهای مختلف دنیا تألیف می‌شود. تا کنون بیش از ۸۶۰ تن از دانشمندان در تألیف این دائره‌المعارف شرکت جسته‌اند. تورقی در هر یک از مجلدات دانشنامه نشان می‌دهد که طیف وسیعی از محققان و ویراستاران، که برخی از آنها در ایران زندگی می‌کنند و بسیاری دیگر از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی جهان به تدریس و تحقیق و تألیف اشتغال دارند، در تدوین دانشنامه سهیم‌اند.
– منابع مالی و نیروی انسانی ایرانیکا چگونه تأمین می‌شوند؟
– طرح دانشنامه همانطور که اشاره شد، ابتدا در سال ۱۹۷۴ با کمک سازمان برنامه در دانشگاه کلمبیا آغاز شد. پس از انقلاب هزینه عمده دانشنامه را «بنیاد ملی علوم انسانی» (National Endowment for the Humaities) که یک مؤسسه مستقل فدرال آمریکایی است، پرداخته است. برخی مؤسسات از جمله بنیاد محوی و بنیاد کیان و بخصوص بنیاد میراث ایران و عده‌ای افراد فرهنگ‌دوست که نام آنها در دفاتر دانشنامه و خبرنامه ایران‌شناسی به نشانه امتنان منظما درج می‌شود نیز در پشتیبانی مالی دانشنامه شرکت داشته‌اند. گذشته از آنچه تا کنون از راه‌های گوناگون از جمله کمک بنیادهای فرهنگی و افراد علاقمند به ایران و فرهنگ ایران و همچنین فروش آثار هنری تأمین شده، آقای خسرو اقبال، رییس هیأت امنای بنیاد دانشنامه نیز مبلغ دو میلیون دلار در وصیت نامه خود برای این موقوفه تخصیص داده است.
هزینه‌های تدوین دانشنامه از سه محل تأمین می‌شود: یکی مؤسسات و افراد فرهنگ‌دوست ایرانی، دوم «بنیاد ملی علوم انسانی» و سوم دانشگاه کلمبیا. تأمین محل کار و آب و برق و برخی وسایل دیگر و هم چنین حسابداری و نظارت در امور مالی دانشنامه بر عهده دانشگاه کلمبیاست. پرداخت حقوق‌ها و حق تألیف و ترجمه و مخارج کامپیوتری و اداری از دو منبع دیگر تأمین می‌شود. خدمت مدیر مسئول دانشنامه و هم چنین مشاوران رایگان است. «بنیاد ملی علوم انسانی» در گزارش سال ۱۹۹۲ خود، بودجه دانشنامه را از کمال صرفه‌جویی «نخ‌نما» (threadbare) خوانده است.
– آیا مؤسسات خارجی دیگر هم از دانشنامه پشتیبانی می‌کنند؟
– معتبرترین مؤسسات علمی جهانی از دانشنامه ایرانیکا پشتیبانی کرده و می‌کنند. از آن جمله‌اند: اتحادیه بین‌المللی آکادمی‌ها (L’Union International des Academies) و شورای انجمن‌های علمی آمریکا (Council of Societies Learned American) و یونسکو. دبیرکل یونسکو، دکتر فدریکو مایور در سخنرانی خود در برابر انجمن اروپایی ایران‌شناسان (پاریس، سپتامبر ۱۹۹۹) پشتیبانی یونسکو را از دانشنامه ایرانیکا به این صورت اظهار داشت: «در صحنه بین‌المللی مؤلفان دانشنامه ایرانیکا در دانشگاه کلمبیا مشغول به ثمر رساندن اثری هستند که قدر آن همه جا شناخته شده و مورد ستایش قرار گرفته است… باید اضافه کنم که این اثر گروهی و جهانی همان رسالت یونسکو را دنبال می‌کند، زیرا پژوهندگان کشورهای مختلف را گرد یک موضوع یعنی فرهنگ و تمدن ایرانی گرد آورده است».
از این گذشته، یونسکو هجده دوره از مجلدات دانشنامه را برای عده‌ای از کشورهای جهان سوم که قوه خرید کافی نداشته‌اند، خریداری و هدیه نموده است.
بنیاد معروف پل گتی Paul Getty نیز تا کنون مبلغ ۲۵۰ هزار دلار برای مخارج مقالات هنری به دانشنامه کمک کرده است. همچنین شعبه تحقیقات مؤسسه اسماعیلی در لندن، دانشنامه را از پشتیبانی مالی خود برخوردار نموده است.
– از ایران یا دولت [جمهوری اسلامی] ایران کمکی به دانشنامه می‌رسد؟
– متأسفانه خیر، بخصوص که دانشنامه هیچ نوع کمک مشروطی را نمی‌تواند بپذیرد.
– قیمت دفترها و مجلدات دانشنامه چقدر است؟
– قیمت هر دفتر دانشنامه ۳۲ دلار است و قیمت هر مجلد آن که حاوی شش دفتر است با جلد طلاکوب ۱۹۵ دلار است. قیمت جلدهای اول تا پنجم که هر یک شامل هشت دفتر است ۲۸۵ دلار است.
– این قیمت‌ها گران نیستند؟
– برعکس، نه تنها گران نیست، بلکه به علت کمک مالی که به دانشنامه می‌رسد، بسیار هم ارزان است. سابقا قیمت هر مجلد ۴۰۰ دلار بود. در سال ۱۹۹۰ اینجانب شرط قرارداد با ناشر تازه را تقلیل قیمت قرار دادم تا خرید آن برای دانش‌پژوهان آسان شود. مجلدات دائره‌المعارف اسلام که معادل جلدهای دانشنامه است حدود ۴۵۰ دلار یا بیشتر به فروش می‌رسد و حال آنکه عده نسخی که از آن چاپ می‌شود، نزدیک به چهار برابر دانشنامه است. اگر دانشنامه قرار بود حتا به قیمت تمام‌شده به فروش برسد، بهای آن اقلا سه برابر می‌بود.
– برای استفاده الکترونیکی از دانشنامه چه اقدامی‌شده است؟
– این کار شروع شده است و جلد هفتم دانشنامه هم اکنون در اینترنت وارد شده است ولی تکمیل آن محتاج سرمایه‌ایست که هنوز در اختیار دانشنامه نیست. بخصوص که جلدهای اول دانشنامه به سبک قدیم حروفچینی شده و برای استفاده الکترونیکی باید از نو حروفچینی شود. متأسفانه عکسبرداری الکترونیکی Scanning از صفحات آن ریزه‌کاری‌های دانشنامه را درست منعکس نمی‌کند. هر وقت در تکمیل موقوفه دانشنامه کامیاب بشویم و یا اگر جوانمرد کریمی مخارج آن را که به ۲۸۰ هزار دلار بالغ می‌شود به عهده بگیرد، این کار انجام خواهد شد.
– از چه راه‌هایی علاقمندان می‌توانند به دانشنامه کمک کنند؟
– یکی با پرداخت کمک ماهیانه یا سالیانه به دانشنامه؛ دوم از راه کمک بیشتری در یک مرحله؛ سوم از راه واگذاری سهام و یا سایر اوراق بهادار؛ چهارم از راه خرید بیمه به نام دانشنامه؛ پنجم از راه قرار دادن سهمی‌از ارث خود به دانشنامه، بخصوص از طرف کسانی که زندگی همسر و فرزندانشان تأمین شده است و یا مجردند. همه اینها تا کنون مثال‌هایی داشته است. از افراد سخاوتمندی که از پنجاه هزار دلار یا بیشتر به دانشنامه کمک کرده‌اند می‌توانم از خسرو بایگان سمنانی، خسرو اقبال، ابوالفتح محوی، دکتر ریچارد‌هاز، دکتر عطا منتظری، فریدون ناظم، هوشنگ انصاری، صغرا و علی اصغر محلوجی، مهیار و فرانک امیرصالح نام ببرم. گذشته از آقای خسرو اقبال، دکتر مهرانگیز دولتشاهی نیز در وصیت خود سهمی به دانشنامه تخصیص داده است. فرهنگ ایران و نام و آوازه ما در جهان و پیشرفت و تکمیل دانشنامه از جمله مدیون همت کسانی است که علاقه خود را به میراث ملی ما با بذل سرمایه ابراز می‌دارند. امید من این است که این عده روز افزون باشد.
*دکتر احسان یارشاطر که در ۲۴ اسفند ۱۲۹۹ (۴ مارس ۱۹۲۰)در تهران به دنیا آمد و تمام عمر خویش را صرف خدمت به فرهنگ ایران و زبان پارسی و شناساندن آن به جهان نمود در تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۹۷ در آمریکا درگذشت.
استاد یار شاطر مایه مباهات هر ایرانی با شعور و وطن پرست است. از دست دادن چنین دانشمندی مایه تاسف ایران و ایرانیان است.
بیاد استاد گرانقدر روانشاد دکتر احسان یار شاطر که با تلاش فراوانش فرهنگ ایران زمین را احیا و تقویت نمود .
روحش شاد و یادش گرامی .
برای تاریخ‌پژوهان و فرهنگ‌شناسان ایرانی، دانشنامه ایرانیکا یک راهنما و همراه همیشگی است. از ویژه‌گی بی‌مانند این اثر، مرکزیت آن بر همه چیزهایی است، که به «ما» پیوند می‌خورد. رمزگشایی این چیستانِ «ما»، تا اندازه بسیار زیادی مدیون کسی است، که این پُرسمان را به رسالت زندگی‌اش تبدیل کرد. نامش همیشه جاودان: احسان یارشاطر.