فیروزه رمضان‌زاده – با وجود مجازات‌های سنگین نوشیدن الکل یا «شرب خُمر» در ایران، نه تنها بسیاری از شهروندان ایرانی از آن صرف نظر نکرده‌اند بلکه کاسبی غیرقانونی خرید و فروش مشروبات الکلی اصلی و بدلی، دور از چشم مراجع قانونی بسیار پررونق‌تر از گذشته شده است.
علاوه بر مشروبات الکلی وارداتی به شکل قاچاق و غیرقانونی، بخش قابل توجهی از نیاز مصرف‌کنندگان به شکل دست ساز و در آشپزخانه‌های زیرزمینی و یا حتی «کارخانه‌ای» تولید می‌شود. در این میان سال‌هاست که خیلی‌ها به خاطر مصرف مشروبات دست‌ساز خطرناک یا کور می‌شوند یا جان خود را از دست می‌دهند و یا سال‌ها درگیر مشکلات جسمی و روانی دیگر می‌شوند.
به گفته ایرج حریرچی سخنگوی وزارت بهداشت، اخیرا از ۱۶ شهریور تا هشتم مهرماه امسال حدود ۳۰۰ تن به دلیل مسمومیت با الکل در چهار استان هرمزگان، خراسان شمالی، البرز و کهگلویه و بویراحمد مسموم شده‌اند که ۴۲ تن جان خود را از دست داده یا در مرگ مغزی بسر می‌برند. ۱۷۰ تن نیز دیالیز شده و تا کنون ۱۶ تن هم نابینا شده‌اند.
این نخستین بار نیست که حوادث ناشی از سوء مصرف الکل در ایران خبرساز می‌شود؛ سال گذشته، محمدرضا قدیرزاده رییس گروه مطالعات اعتیاد و سوء مصرف مواد و الکل سازمان پزشکی قانونی ایران از مرگ ۱۵۳ نفر در سال منتهی به ۹۶ به دلیل نوشیدن مشروبات الکلی تقلبی خبر داده بود.
البته درباره میزان دقیق مصرف نوشیدنی‌های الکلی در ایران آمار دقیقی در دست نیست و مسئولان بارها آمارهای ضد و نقیض و غیرواقعی در این‌باره اعلام کرده‌اند. از جمله علی‌اکبر سیاری معاون وزارت بهداشت، سه سال پیش از مصرف سالانه ۴۲۰ میلیون لیتر الکل در کشور خبر داده بود. همان سال، روزبه کردونی مدیرکل دفتر امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از مصرف سالانه حدود ۶۰ میلیون لیتر نوشیدنی‌های الکلی در ایران خبر داد. یک سال پیشتر، حسن تامینی لیچایی نایب رئیس کمیسیون بهداشت مجلس شورای اسلامی گفته بود در حال حاضر بیش از ۲۰۰ میلیون لیتر انواع مشروب الکلی ساخت داخل و قاچاق در کشور مصرف می‌شود. آنچه مسلّم است این است که ایران با وجود ممنوعیت تولید و فروش و مصرف الکل یکی از کشورهای پرمصرف‌کننده‌‌ی مشروبات الکلی به شمار می‌رود که میزان مصرف سرانه‌ی معتادان به آن بیش از معتادان به الکل در اروپاست.
دسترسی به نوشیدنی‌های الکلی در ایران از طریق توزیع‌کنندگانی فراهم می‌شود که مانند خرده‌فروشان مواد مخدر به آنها «ساقی» می‌گویند. آنها همیشه در دسترس هستند؛ فقط با یک تماس تلفنی کمتر از یک ساعت «جنس» را به دست مشتری می‌رسانند؛ آنها برای ذائقه‌های متفاوت مشتریانشان انواع و اقسام مشروبات الکلی با برندهای مختلف در اختیار دارند.
با یک دانشجوی کارشناسی ارشد در رشته علوم سیاسی، ۴۳ ساله، مجرد و ساکن تهران صحبت می‌کنم، می‌گوید: «من هر وقت پول داشته باشم می‌خرم، چون دکتر گفته شراب بخورم، اچ دی ال مثبت خونم پایینه، شبی یک لیوان شراب خوبه؛ ولی حداکثر یک بطری و فقط دست‌ساز می‌خرم.»
می‌پرسم چطور به شراب‌های دست‌ساز اعتماد می‌کند؛ جواب می‌دهد: «من سمت نظام آباد و محله ارمنی‌ها، سمت رسالت می‌روم ولی فکر می‌کنم ساقی‌ها همه جا باشند.»
درباره قیمت‌ها می‌پرسم. می‌گوید: «البته چند وقته نخریدم، تا دو سه ماه قبل یک بطری یک و نیم لیتری متعارف تقریبا ۷۰ هزارتومان بود یا ۶۰ هزار تومان؛ ولی این نرخ دو ماه پیش شراب دست‌سازهاست البته اگر شرابش قدیمی می‌بود ۱۰۰ هزارتومان می‌شد شاید هم کمی‌بیشتر؛ حتم دارم الان کمی گرانتر شده؛ ولی شرابی که قاچاقی وارد می‌شود حداقل ۱۵۰ هزارتومان هست.»
او ادامه می‌دهد: «میوه‌فروش‌ها هم گاهی در این کار دستی دارند، برای اینکه انگو آخر بارشان خراب نشود با آن مشروب می‌سازند که البته اکثراً مشروب سالمی هم هست، الان هم فصل انگورشانی و وقت شراب انداختن است. بعضی‌ها ۴۰ روزه درست می‌کنند، بعضی‌ها ۲۱ روزه یا یک کم بیشتر؛ ولی معمولا ۴۰ روزه شراب می‌اندازند. البته میوه‌فروش‌ها شراب‌های دیگری هم درست می‌کنند مثل شراب انجیر یا هلو.»
یک مصرف‌کننده‌ی دیگر مشروبات الکلی کارمند بانک تجارت است، ۴۴ ساله و ساکن غرب تهران؛ او به کیهان لندن می‌گوید: «با توجه به اینکه کرمانشاهی هستم دسترسی به منابع محلی آنجا دارم از این مشروب‌هایی که در تهران می‌خرند و مصرف می‌کنند نمی‌خرم، شاید خیلی به ندرت بخرم. معمولا فامیل‌ها از کرمانشاه برام می‌آورند، پولی هم بابت مشروب پرداخت نمی‌کنم؛ هدیه می‌آورند و من در کار دیگری این هدیه‌شان را جبران می‌کنم.»
او اضافه می‌کند: «البته خیلی هم مشروب نمی‌خورم شاید جمع دوستانه‌ای پیش بیاید هر سه چهار ماه یک بار که مشروب بخورم؛ یعنی هر وقت از کرمانشاه مشروب برسد چون اصلاً اعتماد ندارم به مشروب‌هایی که در تهران پخش می‌شوند؛ چه پلمپ و شیشه‌ای و چه دست‌ساز.اغلب این شیشه‌های پلمپ شده که بچه پولدارهای تهران می‌خرند دست‌ساز هستند و اینجا درست می‌شوند!»
از طریق یکی از مصرف‌کنندگان مشروب‌های دست‌ساز با یک تولیدکننده شراب خانگی و «ساقی» آشنا می‌شوم.
تاکید می‌کند که نمی‌خواهد نام و صدایش در جایی پخش شود؛ می‌گوید در شغل دیگری مشغول است و فقط برای مصرف خودش و خانواده و برخی از دوستانش مشروب درست می‌کند.
او اضافه می‌کند: «با توجه به شرایط امروز ایران خرید مشروب اوریجینال بیش از پیش سخت شده؛ در واقع بهتر است بگویم برای افراد معمولی جامعه، خریدش امکان ندارد و اصلاً موجود نیست به همین دلیل آدم‌های زیادی به سمت خرید مشروبات دست‌ساز می‌روند که اگر از آدم مطمئن باشد خیلی هم سالم‌تر از شیشه‌های مشروب تقلبی است که در ایران پر می‌کنند! تقریبا همه جای ایران، مشروب دست‌ساز درست می‌شود، می‌ریزند توی شیشه و با دستگاه مخصوص پلمپ می‌کنند.»
می‌پرسم مشتری‌ها چطور به اصل بودن یک مشروب دست‌ساز اعتماد می‌کنند؟ می‌گوید: «مهم این است که باید فقط از کسی که می‌شناسیم خرید کنیم نه کسی که معرفی می‌شود چون به خاطر بازار پر سودی که دارد خیلی دستکاری می‌کنند.»
از او در مورد شرایط تولید مشروب خانگی می‌پرسم، جواب می‌دهد: «برای تولید مشروب دست‌ساز سالم مثل همه دنیا با انگور یا خرما درست می‌کنم و طبق فرایند‌هایی که همه جای دنیا درست می‌کنند؛ البته به صورت سنتی نه صنعتی مثل شراب‌سازی‌های اروپا؛ اما در مشروب‌های دست‌ساز خطرناک، هیچکدام از این فرایندها رعایت نمی‌شود، در واقع ترکیبی از یک سری مواد هستند مثل الکل صنعتی، قرص خواب، قرص روان‌گردان استون، حتی گاهی الکل چوب که کور می‌کند!»
درباره‌ی تولیدات خودش می‌گوید قیمت مشروب‌های آشپزخانه‌اش متفاوت است: «قیمت هر ساقی با یک ساقی چهار محله آنطرف‌تر فرق دارد؛ یکی از دلایل خرید زیاد مشروبات دست‌ساز قیمت مناسب آنهاست. قیمت یک لیتر مشروب دست‌ساز از ۴۰ هزار تومان هست تا ۱۲۰ هزارتومن؛ البته شراب خوب را کسی نمی‌فروشد وگرنه کمتر از ۲۰۰ هزار تومان نیست. حالا با توجه به کیفیت، این قیمت بالا و پایین دارد. شراب‌هایی که من می‌سازم تا حالا هیچ مشکلی نداشتند، نمی‌خواهم پشت سرم ناله و نفرین باشد! حتی برای اطمینان بردم پیش پزشک، نشان دادم و او سالم بودنش را تایید کرده.»
پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، مصرف مشروبات الکلی در ایران ممنوع اعلام شد. ماده ۱۶۶ قانون مجازات اسلامی برای نوشیدن مشروبات الکلی در ایران۸۰ ضربه شلاق و حتی اعدام در نظر گرفته است: «حد مُسکر بر کسی ثابت می‌شود که بالغ و عاقل و مختار و آگاه به مسکر بودن و حرام بودن آن باشد. حد شُرب مُسکر برای بار اول و دوم ۸۰ تازیانه و در بار سوم اعدام است». علاوه بر حد شرعی، قانونگذار در ایران، مجازات حبس تعزیری هم برای نوشیدن مشروبات الکلی در نظر گرفته؛ اما نه این ممنوعیت‌ها و مجازات‌ها و نه مسمومیت‌های حتی منجر به مرگ، از میزان مصرف الکل در ایران کم نکرده است.
