نمایش «خاله سوسکه» از شاهرخ مشکین‌قلم؛ یادی از بیژن مفید و «شهرقصه»

فیروزه خطیبی (+عکس، ویدئو) سومین اجرای موفق نمایش «خاله سوسکه»، برداشت آزادی از نمایش «شهرقصه»- پرآوازه‌ترین اثر زنده‌یاد بیژن مفید که برای نخستین بار در سال ۱۳۴۷ در «جشن هنر شیراز» به اجرا درآمد- روز یکشنبه ۳ مارس در تئاتر «گیندی» با حضور جمعی از هنرمندان و چهره‌های سرشناس ساکن لس‌آنجلس از جمله اردوان مفید برادر و شیما مفید  دختر بیژن مفید برروی صحنه آمد.

نمایش ریتمیک و موزیکال «خاله سوسکه» که بر محور دو شخصیت اصلی زن، راوی (با بازی بُشری دستورنژاد) و خاله سوسکه (با بازی نرگس جاجرمی) می‌گردد را بازیگر، نمایشنامه‌نویس، طراح صحنه و کارگردان تئاتر، شاهرخ مشکین‌قلم بازآفرینی کرده است.

این اثر از دیدگاهی پسامدرن به «شهرقصه»‌که خود نمونه‌ای مدرن در شیوه‌های اجرایی تئاتر معاصر ایران است نگاه می‌کند. نگاهی نو که سنت‌های نفی‌کننده و انتقادی مدرنیته را در مورد خود این پدیده به کار می‌گیرد و یک بار دیگر، بازهم این شخصیت‌ها هستند که حوادث را به جلو می‌رانند.

اجراهای بازیگران این برداشت تازه ازنمایش کلاسیک «شهرقصه» توسط شاهرخ مشکین‌قلم، که خود بازیگر و رقصنده‌ای تواناست، بیش از هر چیز از ابعاد «پرفورمانس» برخوردار است. این اثر ضمن تاثیرپذیری از شیوه‌های نمایشی آثار بیژن مفید، ازجمله  بداهه‌پردازی، روایتگری، فرهنگ تئاترهای روحوضی و استفاده از صورتک‌ها و لعبت‌بازی، از طنزی مدرن و به‌روز نیزبرخوردار است.

در نمایش «خاله سوسکه»‌ شاهرخ مشکین‌قلم همچون نمایش «شهرقصه»ی بیژن مفید، اساس کار برتجربه‌های گوناگون کار با بازیگر گذاشته شده، با این تفاوت که این بار نمایش بیش از همیشه در تسخیرشخصیت «راوی» است که با استعداد شگرف بُشری دستورنژاد، حتی شخصیت‌های اصلی دیگر نمایش چون «ملا»، «خر» و «شتر» را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. برخلاف نمایش «شهرقصه»‌ که با (پلی بک) اجرا می‌شود، اینجا شاهد اجرای زنده و چندصدایی بُشری دستورنژاد هستیم که با مهارتی خارق‌العاده و به همراهی دف‌نوازی نسیم گرگانی، چندنقش مختلف را برای لب‌زنی بازیگران دیگر، لعبت‌باز (شاهرخ مشکین‌قلم)، خاله سوسکه (نرگس جاجرمی) و آقا موشه (شایان خوش مقام) اجرا می‌کند.

بُشری دستورنژاد، بازیگر و مدل ایرانی که می‌گوید از کودکی به بازیگری علاقمند بوده  پیش از این هم در اولین نقش سینمایی خود، «رویاهای رادیویی» ساخته بابک جلالی کارگردان ایرانی ساکن سانفرانسیسکو، در کنار محسن نامجو ایفای نقش کرده است: «از وقتی که یادم می‌آید عاشق و مجذوب هنرها بوده‌ام.»

بُشری که  پدرو مادربزرگش او را به ادبیات کلاسیک  فارسی و ادبیات سینه به سینه، به ویژه قصه‌گویی علاقمند کرده‌اند از نوجوانی به شعرنویسی هم گرایش داشته: «در ایران چون در خانواده‌ای  از اقلیت‌های مذهبی بزرگ شده بودم اجازه تحصیل نداشتم  و دردانشگاه بهاییان دررشته تئاتر کودک تحصیل کردم و نمایشنامه‌هایی هم برای کودکان نوشتم  و قصه‌گویی هم می‌کردم.»

او مدتی درکارگاه‌های تئاتری با بچه‌های بهایی که در ایران در کلاس‌های بهرام بیضایی شرکت می‌کردند همکاری داشت و چندی هم  به عنوان مدل زیرزمینی و مدل نقاشی کار می‌کرد. پس از ترک ایران در کشور ترکیه به عنوان مدل عکاسی مشغول به کار شد و بعد‌ها در آمریکا شاهرخ مشکین‌قلم ازاو دعوت کرد تا در پروژه تئاتری «زهره و منوچهر» با او همکاری کند: «در این نمایش من در نقش منوچهر بازی کردم.»

شاهرخ مشکین‌قلم  می‌گوید برای نخستین بار از طریق یک کلیپ ویدیوئی در یوتیوب با استعدادهای بُشری آشنا شده: «با موهای قرمزو یک قیافه خاص، داشت یکی از اشعار خودش را می‌خواند. شعرش درباره خریدن یک مسواک، در آن زمان ۲۰۰۰ تومانی، خیلی چسان فسان به اسم «اورال بی» بود که بعدها مادرش دعوایش می‌کند که «مادرجون، مگه نمی‌بینی ما آه نداریم که با ناله سودا کنیم؟ چرا رفتی این همه پول مسواک دادی؟» و بُشری که دختر ۱۹ ساله‌ای بوده ناراحت می‌شود و خلاصه این شعر را می‌گوید که مادرش ببخشدش که اینهمه پول خرج مسواک کرده. اما از شوخی گذشته زمانی که یک‌باره همه دیالوگ‌های نمایش «شهرقصه» را با صداسازی در نقش‌های مختلف آن از حافظه برایم خواند تصمیم گرفتم روی نمایش «خاله سوسکه» کارکنم و نقش راوی را به او محول کنم.»

یادی از بیژن مفید

پیش از اجرای نمایش «خاله سوسکه»، اردوان مفید بازیگر نقش «شتر» در یکی از اجراهای اولیه «شهرقصه»‌ در ایران به همراه علی پورتاش بازیگر ساکن لس‌آنجلس (که نخستین بار به عنوان یک نوجوان ۱۴ ساله ازطریق کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با او به روی صحنه رفت) قطعات ریتمیک و ترانه‌هایی از نمایش‌های «شاپرک خانم» و «جان‌نثار»‌ از بیژن مفید را برای تماشاگران اجرا کردند.  «شاپرک خانم» در سال ۱۳۵۰ نوشته شد و در آن زمان دان لافون کارگردان آمریکایی که با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان همکاری داشت همزمان این نمایشنامه را به زبان انگلیسی ترجمه و بعد‌ها در آمریکا منتشر ساخت.

اردوان‌مفید برادر زنده‌یاد بیژن‌مفید در یکی از اجراهای «#شهرقصه»‌ در ایران نقش «شتر» را بازی می‌کرد.
پیش از نمایش «خاله سوسکه» در لس آنجلس وی به همراه علی‌پورتاش قطعات ریتمیک و ترانه‌هایی از نمایش‌های «شاپرک خانم» و «جان‌نثار»‌ از بیژن مفید را برای تماشاگران اجرا کردند pic.twitter.com/SjCcgEgwWV

— KayhanLondon کیهان لندن (@KayhanLondon) March 10, 2019

اردوان مفید که بیش از ۵۰ سال پیش نقش «شتر» و بعدها «میمون» را در نمایش «شهرقصه» اصلی اجرا کرده بود، سال‌هاست این نمایش را به اشکال مختلف در صحنه‌های گوناگون می‌خواند، اجرا می‌کند و یا درباره آن صحبت می‌کند چون اعتقاد دارد این اثرهنوز زنده است و مردم هنوزهم آن را تماشا می‌کنند. اردوان مفید بعد از اجرای نمایش «خاله سوسکه» به خبرنگار کیهان لندن می‌گوید تماشاگران امشب شاهد دو جنس کار اجرایی روی صحنه بوده‌اند: «جنس اجرایی که من و علی پورتاش ارائه دادیم که در آن نوع صدا، نوع ساز و نوع ارتباط من با تماشاگر یک ارتباط نزدیک و آشناست و از نوعی که قبل از وقوع حادثه انقلاب شاهدش بوده‌ایم. شما هیچگونه خدشه‌ای در این ارتباط نمی‌بینید. درآن زمان‌ها یک گروهی ازنویسندگان از جمله بیژن مفید و یا پدر شما پرویزخطیبی بودند که وقتی یک نمایشنامه می‌نوشتند و ترانه می‌نوشتند در آن فضایی که ما بزرگ شدیم اینها با زبان مردم، با حرکت و نشست و برخاست مردم و نفس مردم زندگی می‌کردند. این نوع کارمتفاوت بود ازجنس دومی‌ که شما امشب شاهد آن بودید. در نمایش «خاله سوسکه» زیبایی قضیه در این است که اینها با یک برداشت کاملا خاص با یک فاصله زمانی ۵۰ ساله یعنی نیم قرن به کاری پرداخته‌اند که درواقع تلنگری است برای ادامه حیات و زنده ماندن اصل کار بیژن مفید. مثل این می‌ماند که ما بعد از ۸۰۰ سال با یک ویژگی خاص و موسیقی امروز، ترانه مولانا را بخوانیم. امروز از آن چیزی که مولانا در آن زمان گفته با استفاده از دف و سه‌تار تعبیر تازه‌ای می‌شود. نهایتا این مولاناست که زنده می‌ماند. چگونه اثری از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌شود در حالی که نه حکومتی هست نه فشاری هست نه فرمان و چک و لگدی! چگونه حافظ یا فردوسی همینطوردارد ادامه پیدا می‌کند؟ چطوری خیام زنده مانده؟ اینها با نگاه جدید و آدم‌های جدید حرف روز را با حرف‌ها قدیمی‌ها می‌زنند. بیژن بخصوص با «شهرقصه»اش به این مرحله رسیده که درواقع حافظ ، فردوسی و یا مولانا رسیده‌اند. حرف اوحرف زمان ماست. بخصوص روی صحنه، «شهرقصه»  یک تصویر کلی از آثار دیوانی، آثار بزمی، آثار رزمی ‌و آثار قصه‌ای ایران است. من همیشه این ریشه را از صادق هدایت می‌گیرم تا به زنده‌یاد صبحی می‌رسم و بعد به بیژن مفید. می‌بینم ما با این قصه‌ها زندگی کرده‌ایم؛ اما بیژن آن ویژگی را دارد که حافظ داشته، که مولانا داشته. یعنی نسل بعدی خودش دارد از این آثار برداشت می‌کند. اینها امشب از من خواستند که بیایم و کار خودم را با شیوه‌های نسل قبلی روی صحنه اجرا کنم، نه کار اینها را. درواقع، اینها به من می‌گویند صد سال دیگر باز یک گروه تئاتری دیگری می‌آید و نمایش «شهرقصه» را به شکل تازه‌ای روی صحنه می‌آورد و زیبایی قضیه هم درهمین است.»

شیما مفید دخترزند‌ه‌یاد بیژن مفید هم برای دومین بار به تماشای نمایش «خاله سوسکه» آمده است. او به کیهان لندن می‌گوید: «شاهرخ مشکین‌قلم کار زیبایی خلق کرده که نه تنها طنزآمیز و سرگرم‌کننده است بلکه به نظر من داستان «شهرقصه» را امروزی کرده. بخصوص برای تماشاگران جوانتردر اینجا؛ نسلی که در ایران بزرگ نشده‌اند و با قصه‌های قدیمی ‌و فولکلوریک ایرانی آشنایی ندارند.»

شیما مفید ادامه می‌دهد: «بُشری، بازیگر نقش راوی هم به نظرمن استعداد منحصر به فردی است که واقعا تماشاگر را تحت تاثیر هنرش قرار می‌دهد. فکر می‌کنم اگر پدرم اینجا می‌بود از این کار خوب و تلاش‌هایی که برای ساختن آن انجام شده خیلی استقبال می‌کرد. بخصوص فکر می‌کنم اجرای ماهرانه بُشری و استعدادهای چندگانه او حتما خیلی مورد توجه‌ او قرار می‌گرفت. شاید از این هنرمند می‌خواست که در نمایشنامه‌های دیگرش مثل «ماه و پلنگ» و یا «شاپرک خانم» هم بازی کند. به نظر من بُشری می‌تواند بازیگر برگزیده‌ای برای نقش اول زن بسیاری از نمایش‌های پدرم باشد.»