یک روزنامه سوئیسی در گزارشی تکان‌دهنده درباره خدمتکاران خارجی در کشورهای عربی خاورمیانه می‌نویسد، گذرنامه زنان و دختران خارجی پس از ورود به کشورهای عربی از سوی دلالان کار یا صاحبخانه‌هایی که آنها را استخدام می‌کنند، ضبط می‌شود، تمدید اقامت آنها در اختیار کارفرماست و آنها مجبورند در خانه کارفرما بمانند و برای هیچکس دیگر کار نکنند.
دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید که هر هفته بیش از یک خدمتکار زن خارجی در لبنان جان می‌بازد و دلیل مرگ بیش از چهل درصد قربانیان خودکشی است.
در همه کشورهای عربی قول اصلاح «سیستم کفالت» داده می‌شود که خدمتکاران بی‌پناه خارجی را به بردگی می‌کشد و آنها ر وادار می‌کند که از ترس اخراج تسلیم خواست‌های غیرقانونی کارفرما، از جمله تمکین جنسی شوند. اما از اقدام جدی در این زمینه هیچ خبری نیست.
کارگران میهمان در بسیاری از کشورهای عربی، به ویژه کشورهای حوزه خلیج فارس مبارزه با ستمکاری و سوء استفاده کارفرمایان و دلالان نیروی کار را چند سالیست که آغاز کرده‌اند. دولت‌ها برای اصلاح «سیستم کفالت» زیر فشار قرار دارند.
به نوشته‌ی «نویه زورشر تسایتونگ»، صدها هزار زن و دختر خارجی در کشورهای عربی تحت عنوان «خدمتکار خانگی» به بردگی کشیده شده‌اند و هیچ دادرسی ندارند. آنها برای گریختن از چنگال یک کارفرمای بی‌رحم هیچ راهی ندارند جز آنکه به زندگی زیرزمینی پناه ببرند. در این صورت نیز، این بردگان هزاره سوم، آینده‌ای ندارند. در برابر این سرنوشت تلخ، دستمزدی که خدمتکاران خانگی دریافت می‌کنند، به سختی برای زنده ماندن کافی است. در سال‌های اخیر برخی کشورهای عربی، شاهد اعتراض‌های کارگران خارجی بوده‌اند.
آزوکا والادوکا یک زن بسیار شجاع اما ناامید است. هر تغییر محلی برای او خطرناک است. از ده سال پیش، این زن با دو فرزند خود زندگی غیرقانونی در پیش گرفته، اما برای تعریف تراژدی اشکبار خود، فاصله محل سکونت خود در حومه بیروت تا مرکز شهر را با یک تاکسی قابل اعتماد طی کرده است. او می‌ترسد سوار اتوبوس شود.
ماجرای او بیست سال پیش آغاز شد. زن جوان از طریق یک آژانس کاریابی از سریلانکا به بیروت نزد یک خانواده لبنانی آمد که از نخستین روز رفتاری بد با او داشتند. والادوکا با صدایی شکسته، در حالی که اشک پهنای صورتش را پوشانده، نقل می‌کند که به خاطر هیچ کتک می‌خورده است: «بعضی وقت‌ها زن خانه در خواب به سراغم می‌آمد و به موهایم چنگ می‌زد و مرا از تختخواب بیرون می‌کشید».
با اینکه کافرمای والادوکا متعهد شده بود غذای او را تامین کند، ولی از این کار خودداری می‌ورزید و تنها بعضی وقت‌ها یک قوطی ساردین یا تن ماهی به او می‌داد. حتی روز تعطیل هفتگی هم که در قانون پیش‌بینی شده بود، برای او وجود نداشت. او مجبور بود از ساعت ۵ بامداد تا دیروقت شب کار کند. سرانجام سوء تغذیه به درد معده انجامید. پزشک پس از معاینه آزوکا به خانواده کارفرما اخطار کرد که به تغذیه او توجه کنند. پزشک به مرد خانه گفت: «شما حتا به ماشین خود هم باید بنزین بدهید تا راه برود!»
قدرت بی‌حد و مرز یک «کفیل»
خشونت روانی به والادوکا حق می‌داد که از کار خود دست بردارد، اما این تصمیم ساده نبود: اگر برای کارفرما کار نمی‌کرد، اجازه اقامت قانونی خود را نیز از دست می‌داد، مگر آنکه کارفرمای دیگری می‌یافت زیرا کارفرما به موجب قانون کفیل او نیز محسوب می‌شود. این «سیستم کفالت» در بسیاری از کشورهای عربی به کارفرمایان امکان بازی با سرنوشت کارگران میهمان را می‌دهد: بهره‌کشی بدون دستمزد، کتک زدن و در مواردی هم سوء استفاده جنسی.
والادوکا دندان‌هایش را بر هم می‌فشرد. او در پایان قرارداد سه ساله خود، قرارداد دیگری را برای مدت مشابه با بستگان کارفرمای خشن خود امضا کرد: «چه باید می‌کردم؟» او در سریلانکا دارای یک خانواده شش نفره است. بعضی وقت‌ها مادرش حتی لباسی برای بر تن کردن نداشت. اما این امید که کارفرمای تازه‌ی وی رفتار بهتری داشته باشد، بیهوده بود «بعد از دو سال دیگر نمی‌توانستم تحمل کنم».
والادوکا به کمک یک دوست سرانجام کفیل بهتری پیدا کرد و کارفرمای قبلی با این تغییر موافقت کرد. خوشبختی او تنها سه سال دیگر دوام یافت. بعد، خانواده دیگر به خدمتکار نیاز نداشت. یکی از دوستان این خانواده آمادگی خود را برای به عهده گرفتن کفالت والادوکا اعلام کرد، اما به صورت پاره‌وقت و بدون اینکه اجازه داشته باشد در خانه او زندگی کند: «هر روز سه ساعت نزد او بودم و وقت آزاد داشتم که کار دیگری پیدا کنم».
این نوع کار به شدت رایج اما غیرقانونی در کشورهای عربی را به حساب «شغل آزاد» یا «فریلانس» می‌گذارند! یک خدمتکار خانگی به موجب قانون باید در خانه کفیل خود زندگی کند و حق اشتغال به کار دیگری در خارج از این خانه را ندارد. اما از آنجا که نیروی کار ارزان و پاره‌وقت زیاد است، شبکه‌ای غیررسمی از آژانس‌هایی وجود دارد که در برابر دریافت پول برای دختران «فریلانس» اقامت می‌گیرند.
زندگی کثیف یک کلفت
خدمتکاران خانگی خارجی با مدل پاره‌وقت می‌توانند از کنترل دائمی صاحبخانه رها شوند و با کار ساعتی حدود دو برابر معمول یعنی حداکثر ۴۰۰ دلار در ماه پول در بیاورند، اما هزینه مسکن و تغذیه را باید خودشان بپردازند و هر سال یکبار مجبورند برای تمدید اقامت خود به درستکاری کفیل صوری امید ببندند.
ماجرای شاندرالاتا گدارا نشان می‌دهد که این کار با چه خطرهایی روبرو است. گدارای ۵۵ ساله سه سال پیش برای تمدید اقامت خود ۱۳۰۰ دلار به یک کارچاق کن پرداخت، اما او با پولی که گرفته بود در جنگل بوروکراسی گم شد. گدارا که گذرنامه خود را تسلیم مسئولان مربوطه کرده بود، تا امروز نتوانسته کارچاق کن فراری را پیدا کند و در نتیجه به صورت غیرقانونی زندگی می‌کند.
گدارا اگر به مراکز دولتی مراجعه کند، با خطر دستگیری روبروست. علاوه بر این بابت هر روز اقامت غیرقانونی باید جریمه‌ای بپردازد که تا امروز به حدود ۱۵۰۰ دلار رسیده است. او با سه خدمتکار زن دیگر در یک محله اعیان‌نشین بیروت در یک زیرزمین مرطوب زندگی می‌کند. گدارا می‌گوید: «تنها یک پنجره کوچک از میان میله‌های فلزی خود کمی نور به ما می‌رساند و زمستان‌ها خیلی سرد است».
گدارا از ترس هرگز بدون همسایگان خود از خانه خارج نمی‌شود. مهاجران تنها هنگامی امنیت نسبی دارند که گروهی حرکت کنند. او بابت ۵ دلار در ساعت روزها خانه‌ها و شب‌ها یک داروخانه را تمیز می‌کند.
بارداری ممنوع
برای والادوکا سه سال نخست اشتغال آزاد، با اینکه باید سالانه ۸۰۰ دلار بابت تمدید اقامت می‌پرداخت و هزار دلار به بانک می‌سپرد، بی‌مسئله سپری شد. اما بعد همان اتفاقی افتاد که خیلی از کفیل‌ها در لبنان از آن می‌ترسند: مالاکادا با یک مرد ازدواج کرد و باردار شد. کفیل‌ها برای وارد کردن یک خدمتکار خانگی به لبنان معمولا چند هزار دلار به بنگاه‌های کاریابی می‌پردازند. یک خدمتکار خانگی تنها در صورتی ارزش پرداخت این هزینه اولیه را دارد که توان کار کردن داشته باشد و از آن سر باز نزند.
بچه‌دار شدن برای مستخدمین خارجی غیرقانونی است مگر در مواردی کاملا استثنائی که یک زوج کفیل واحدی داشته باشند و در خانه او زندگی کنند. والادوکا با گریه تاکید می‌کند: «من بچه نمی‌خواستم و قصد داشتم سقط جنین کنم. اما همسرم احساس گناه می‌کرد». والادوکا سرانجام وضعیت خود را برای کفیل تعریف کرد و از واکنش او حیرت‌زده شد: «کارفرما به من تبریک گفت».
اما خوشبختی مدت زیادی به این کارگر میهمان وفا نکرد. کارفرما به زودی نظرش را تغییر داد: «یک نفر به او گفته بود که او مسئول بچه‌دار شدن من است». در این زمان سه ماه از بارداری والادوکا گذشته بود، دیگر نمی‌توانست سقط کند و بدون کفیل اقامت او تمدید نمی‌شد. زن دیگری از سریلانکا به او قول داد که با هزار دلار اقامت او را تمدید کند. از سر ناچاری هزار دلار را پرداخت، اما زن هموطن‌اش با پول فرار کرد.
همه اینها ده سال پیش اتفاق افتاد. والادوکا حالا یک دختر دیگر هم دارد. دو کودک اجازه رفتن به مدرسه ندارند، اما این کار از طریق روابط ممکن شده است. آینده آنها چه خواهد شد؟ خدمتکار ۴۲ ساله ترجیح می‌دهد به سریلانکا بازگردد. او از ده سال پیش مادرش را ندیده و پدرش در این مدت مرده است. دو دخترش حالا به خاطر پدرشان تابعیت عربستان سعودی دارند. آنها بدون ویزا نمی‌توانند همراه مادر به سریلانکا بروند: «من دوست ندارم دخترهایم را از دست بدهم. وقتی کفیل ما را فریب می‌دهد یا مورد سوء استفاده قرار می‌دهد هیچ اتفاقی نمی‌افتد. مقصر همیشه ما هستیم».
میان خودکشی و فرار
بن‌بست والادوکا منحصر به او نیست. سیستم کفالت بسیاری از مستخدمان خانگی لبنان و سایر کشورهای عربی را مجبور به تحمل شرایط غیرانسانی می‌کند. تعداد مستخدمان خارجی تنها در لبنان نزدیک به ۲۵۰ هزار تن برآورد می‌شود. تقریبا همیشه کفیل‌ها گذرنامه‌های آنها را می‌گیرند. بر اساس برآورد سازمان جهانی کار، نیمی از دختران خدمتکار اتاقی برای خودشان ندارند. آنها در اتاق نشیمن، آشپزخانه یا بالکن مسقف خانه‌ی کارفرما می‌خوابند. بیتسوآیهو سیاسی ظرف شش ماهی که از سوی کارفرمای خود در اتاق نشیمن حبس شده بود، مورد آزار جنسی هم قرار می‌گرفت و سه ماه دستمزدش را نیز دریافت نکرد. سیاسی از آنجا که به اندازه کافی تغذیه نمی‌شد، آب قند می‌نوشید تا زنده بماند: «من احساس می‌کردم انگار در اتیوپی جنایتی کرده‌ام و به خاطر آن در لبنان به زندان افتاده‌ام».
سیاسی به خودکشی می‌اندیشید. می‌توانست زهر بنوشد یا خود را از بالکن آپارتمان به پایین پرت کند. اما سرانجام بعد از شش ماه موفق به فرار شد. او حالا به یک فعال حقوق زنان تبدیل شده و بطور مرتب در بیمارستان به دیدار قربانیان سوء استفاده جنسی می‌رود و در تظاهرات شرکت می‌کند. سیاسی می‌گوید که در ۵ ماه نخست سال جاری میلادی ۳۲ نفر از هم‌میهنان اتیوپیایی او در لبنان جان باخته‌اند. یعنی هر هفته یک جنازه. دیده‌بان حقوق بشر هم در سال ۲۰۰۸ اعلام کرد که هر هفته یک تن در لبنان کشته شده است. بیش از ۴۰ درصد این مرگ‌ها بر اثر خودکشی بوده است. به گفته سیاسی، مشکل همواره بزرگتر می‌شود: «در پایان، عامل قتل مجازات نمی‌شود».
اصلاح سیستم کفالت بجای لغو آن
قینا الانصاری مددکار سازمان غیردولتی «کفا» وجود بی‌قانونی در لبنان را تایید می‌کند. این سازمان یک خوابگاه اضطراری برای دختران خدمتکاری ایجاد کرده که مورد آزار و سوء استفاده جنسی قرار می‌گیرند. الانصاری می‌گوید: «ما هرسال حدود ۵۰ تن را می‌پذیریم، اما فقط تعداد خیلی کمی از آنها حاضر به شکایت می‌شوند. راه قانون بسیار طولانی است و برای موفقیت در آن تضمین خیلی کمی وجود دارد».
قینا ادامه می‌دهد: «ما مواردی داریم که از سال ۲۰۱۰ در انتظار حکم نهایی مانده‌اند. تنها در موارد معدودی قربانی توانسته غرامت بگیرد، اما تا به حال مجازات زندان در مورد هیچ متجاوزی اعمال نشده است».
الانصاری تاکید می‌کند که تعداد سوء استفاده‌های جنسی افزایش می‌یابد، اما دلیل آن نباید الزاما افزایش خشونت در جامعه ارزیابی شود: «بیشتر تلفن‌ها را ما از لبنانی‌ها می‌گیریم. این نشان می‌دهد که مردم نسبت به موضوع حساس شده‌اند. از پلیس و سازمان امنیت مرکزی هم گزارش‌های بیشتری می‌رسد و در سطح سیاسی هم اقداماتی صورت می‌گیرد. وزارت کار اکنون کارگروهی تشکیل داده که کفا هم در آن نماینده دارد». الانصاری می‌گوید: «ما برای نخستین بار احساس می‌کنیم اراده‌ای جدی برای حل مشکل وجود دارد».
در سال گذشته دو مورد پر سر و صدا در رسانه‌ها سیاستمداران را تحت فشار قرار داد. در ماه آوریل یک دختر ۲۰ ساله اتیوپیایی خود را از بالکن آپارتمان کارفرمایش به پایین پرت کرد و هر دو پای وی شکست. در ماه سپتامبر نیز جنازه یک زن جوان اتیوپیایی در استخر یک آژانس کاریابی پیدا شد. او باردار شده و نوزادش اندکی پس از تولد مرده بود.
گئورگس آیدا مدیرکل وزارت کار لبنان معتقد است که مناسبات تنگاتنگ میان کفیل‌ها و خدمتکاران خانگی مشکلاتی به بار می‌آورد. او می‌گوید: «ما قصد نداریم سیستم کفالت را لغو کنیم، بلکه می‌خواهیم آن را اصلاح کنیم. پیش از هر چیز در آینده نباید صاحبخانه همان کفیل باشد، بلکه این نقش را باید آژانس کاریابی به عهده بگیرد. از این طریق نیروهای کار مجاز خواهند شد محل سکونت خود را آزادانه انتخاب و برای کارفرمایان متعدد کار کنند».
اما سازمان غیردولتی «کفا» این اصلاحات را کافی نمی‌داند. الانصاری می‌گوید: «حتی اگر اجازه اقامت بجای یک شخص به یک آژانس کار وابسته باشد، باز هم وقتی مستخدمان مجاز نباشند محل کارشان را عوض کنند، می‌تواند به سوء استفاده و بهره‌کشی بیانجامد». برای حل مشکل باید کاری کرد که اجازه اقامت مرتبط با یک شخص یا آژانس نباشد.
این اما پایان سیستم کفالت خواهد بود. با وجود قول اصلاحات در کشورهای عربی مختلف، پیش از همه در کشورهای حوزه خلیج فارس هنوز کسی شهامت برداشتن این گام را نداشته است. وعده‌های بزرگ رقیق می‌شوند، زیرا سیستم کفالت از اقبال اکثریت برخوردار است. این سیستم دسترسی به نیروی کار ارزان را تضمین می‌کند و همزمان مانع از آن می‌شود که مهاجران خارجی در درازمدت به عضویت عادی جامعه در آیند.
با این همه والادوکا آرزو می‌کند که فشار همگانی لبنان را به سوی اصلاحات هدایت کند. او با همین انگیزه ترغیب شده است داستان خود را برای این روزنامه بیان کند. این نظافتچی سریلانکایی می‌گوید: «ممنون که به حرف‌های من گوش کردید، من حالا سبک شده‌ام. یک چیزی باید تغییر کند».
*منبع: روزنامه سوئیسی نویه زورشر تسایتونگ
*ترجمه و تنظیم: جواد طالعی
