فیروزه رمضانزاده- بحران بیبرقی و خاموشیها در ایران در بیشتر شهرهای ایران و شهرکهای صنعتی و صنایع کشور موجب بروز اعتراضات مردمی زیادی در شهرهای مختلف ایران شده است. جدا از قطع بابرنامه و بیبرنامه برق، آب نیز در اغلب شهرهای ایران قطع میشود. تداوم خاموشیها نه تنها افزایش یافته بلکه گفته میشود حالاحالاها ادامه خواهد داشت. برای بررسی بیشتر زوایای پیدا و پنهان مشکل قطع برق و ظرفیت و کارکرد نیروگاههای کشور با دو تن از کارشناسان وزارت نیرو و توانیر در ایران که از آنها به اسامی مستعار نام برده میشود گفتگو کردیم.
به گفتهی مهندس مهران یکی از کارشناسان شرکت توانیر در حال حاضر ۳۳ درصد از تولید برق کشور مختص مصارف صنایع و همین حدود مختص منازل و مصارف مسکونی است و بقیه مربوط به انشعابات، خیابانها، روشنایی، بخش کشاورزی و غیره است.
وی ادامه میدهد: «به دلیل کمبود ظرفیت نصب شده در نیروگاهها و کسریهای ناشی از عدم توسعه شبکه هم در نیروگاهها و هم در سطح انتقال و در سطح مصرفکننده و توزیع، هر جا کسری آوردیم نتوانستیم تولید کنیم و آمدیم صنایع را حذف کردیم.»
توقف صنایع برای تأمین مصرف خانگی
به گفته این کارشناس، «در ماههای نخست خاموشیها افزایش مصرف باعث اجرای خاموشیها شد اما برای مدیریت خاموشیها به صنایع، خاموشی ندادیم و از همان ابتدا مشترکان منازل به شکل بیسابقهای با خاموشی مواجه شدند. اما بعدا با هماهنگی وزارت صنعت و معدن بیشتر خاموشیها را بردند به سمت محدودکردن برق مصرفی صنایع، تقریباً هر ده روز یکبار، مشترکان خانگی برق دارند اما صنایع سیمان و فولاد باید مصرف مشخصی داشته باشند؛ برای مثال فولاد خوزستان از شبکه تنها ۱۰۰ مگاوات میتواند مصرف کند و طوری برق مصرف کند که خط تولیدش متوقف نشود.»
او ادامه میدهد: «یکسری نیروگاه به خاطر مشکلات تامین قطعات و اوِرهال کردن و به دلیل رشد مصرف و به اصطلاح پیک بار و گذشتن از مرز ۶۷ – ۶۸ هزار مگاوات نمیتوانند جوابگو باشند و به ناچار مشترکان را خاموشی میدهند تا شبکه بتواند پایدار بماند.»
مهندس نوذری از کارشناسان ناظر وزارت نیرو نیز با اشاره به اینکه الگوی مصرف از دید مشترکان خانگی الگوی بالایی است به این گفتگو میپیوندد: «هرچند مسئولان همه جا شروع به فرافکنی میکنند ولی مشترکان ایرانی الگوی مصرف نامناسبی دارند، یکی به دلیل قیمت برق و چند تعرفهای نکردن قیمت برق: مشترکان ما نمیدانند کی باید مصرفشان را مدیریت کنند و کی باید مصرف را کمتر یا بیشتر کنند؛ ما در اوج مصرف و زمان پیک شروع میکنیم به بیشترین مصرف کردن، در صورتی که کشورهای توسعه یافته که تجدید ساختار درستی دارند با تعرفهبندی باعث شدهاند مصرف کنندهها در زمان اوج مصرف، مصرف نکنند، ساعاتی برق را برایشان به سمتی میبرند که رایگان است و آن ساعت مصرف میکنند و در ساعات پیک، مصرف کمتری دارند هرچند بخشی از دلایل خاموشیها بر میگردد به سوء مدیریت مسئولان که نتوانستند تجدید ساختار درستی بر روی شبکه توزیع برق انجام دهند.»
به گفته مهندس مهران «افزایش گرما در بیشتر مناطق کشور و در پی آن قطع برق، نارضایتی بسیار وسیعی به خصوص در مناطق جنوبی کشور ایجاد میکند. در چند روز ابتدایی که روند خاموشیها زیاد شده بود کم کم صدای اعتراض مردم داشت بلند میشد همین موضوع باعث شد توانیر خاموشیها را به سمت صنایع منتقل کرد با حجم زیادی ضرر و زیان نامشخص، در حال حاضر صنعت سیمان و فولاد از صنایع مادر، خوابیده تا بتوانیم انرژی برق مورد نیاز مصرف خانگی را تامین کنیم! اگر روند خاموشیها در مصارف خانگی ادامه پیدا میکرد میتوانست برای حاکمیت خطرناک باشد و باعث وقوع اعتراضات گسترده در شهرهای بزرگ کشور میشد، اما با خاموش کردن صنایع و کم کردن مصرف آنها فعلا برق مورد نیاز مصارف خانگی تامین میشود.»
این کارشناس شرکت توانیر با اشاره به اینکه «تعطیلی صنایع باعث شده خاموشی در مشترکان خانگی نداشته باشیم» توضیح میدهد: «اگر صنایع میخواستند حرکت کنند در تولید برق، کمبود داشتیم و میبایست خاموشیهای گستردهای میدادیم بطوری که مردم روزانه بیشتر از سه چهار ساعت برق نمیتوانستند داشته باشند اما در نتیجه خاموشیهایی که به صنایع پر مصرف مثل سیمان و فولاد دادهایم شاهد گرانی بیش از حد سیمان و میلگرد و آهنآلات هستیم!»
او اضافه میکند: «رشد مصرف ما در تابستان است اواخر مرداد و اوایل شهریور، تا پایان این دوره این وضعیت را نگه میدارند و از آن گذر میکنند اما این موضوع ادامه دارد چون شبکه برق رشد دارد، امسال در صنعت برق هیچ کاری نکردند سال بعد هم نخواهند کرد فقط یکسری طرحهای بیمورد کوتاهمدت دارند که آنها شبکه را نجات نمیدهد و این مشکلات تا سه چهار سال آینده به صورت جدی پابرجا خواهند ماند.»
تولید برق از انرژی هستهای؟!
مهندس مهران با ارائه یک تصویر از ظرفیت نامی کل نیروگاههای نصب شده ایران توضیح میدهد: «عمده نیروگاههایی که در کشور در حال تولید برق هستند نیروگاههای حرارتی هستند که به چند دسته گازی، سیکل ترکیبی و از نوع بخار تقسیم میشوند، سهم نیروگاههای سیکل ترکیبی از همه بیشتر است و بیشترین تولید را دارند بین ۷۵ تا ۸۰ درصد از مجموع نیروگاهها که در کشور نصب شدهاند نیروگاههای حرارتی هستند که انرژی مورد نیاز شبکه برق ایران را تامین میکنند. حدود ۱۵ درصد نیروگاههای برق آبی هستند.»
به گفته وی، نیروگاههای برق آبی از لحاظ فنی تاثیر بسیار مهمی در شبکه برق ایران دارند و پایداری شبکه برق را در سیستمهای قدرت تامین میکنند و نقش بسیار مهمی در تنظیم فرکانس دارند، با توجه به اینکه نیروگاههای برقآبی به دبی آب خارج شده از نیروگاه وابسته هستند مشکل کمآبی، بسیاری از این نیروگاهها را به ناچار در فصلهای کمآب و خشک از مدار خارج میکند، همین مسئله باعث میشود که کنترل پایداری شبکه را با مشکل مواجه کند. از طرفی با رشد سالانه مصرف انرژی، کشور به توسعه شبکههای برق در سطوح تولید، انتقال و توزیع نیاز دارد بنابراین اگر نتوانیم انرژی مورد نیاز مصرفکننده را تامین کنیم با گسترش خاموشیها مواجه خواهیم بود که در حال حاضر نیز با آن روبرو هستیم.»
این کارشناس با بیان اینکه «بخش بسیار اندکی از نیروگاههای کشور از نوع انرژی هستهای و انواع انرژیهای تجدیدپذیر هستند» میگوید: «با وجود تبلیغهای بسیار بر سر برق هستهای اما سهم تولید برق از انرژی هستهای بسیار ناچیز است البته آمار و ارقام شرکت توانیر دقیق به این موضوع اشاره نمیکند، بطور معمول این نیروگاهها وارد مدار شده و پس از مدتی به دلایل فنی از مدار خارج میشوند و در عمل سهم بسیار ناچیزی در تولید توان الکتریکی شبکه برق دارند.»
مهندس نوذری کارشناس ناظر وزارت نیرو در ادامهی این گفتگو تأکید میکند: «از سه چهار سال گذشته با توجه به تشدید فضای حراستی و امنیتی دسترسی به اطلاعات آماری بسیاری از سازمانهای وابسته به وزارت نیرو بسیار دشوار شده است. آخرین آمارها مربوط به سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) است.»
وی با اشاره به تصویری که در اختیار کیهان لندن قرار داده میگوید: «بر اساس منحنی ارائه شده در تصویر، سهم هر یک از مصارف مختلف در کشور مشخص شده است؛ این اطلاعات از گزارشهای شرکت توانیر استخراج شده. نمودار میلهای سهم قدرت نصب شده در نیروگاههای کشور در هر یک از برنامههای توسعه را که جمهوری اسلامی تعریف کرده نشان میدهد. ما در برنامه چهارم توسعه بیشترین سهم را در ظرفیت نصب شده نیروگاهی داشتیم اما این نمودار فقط نیروگاهها را نشان میدهد در حالی که شبکههای برق را تنها نیروگاهها تشکیل نمیدهند. این درحالیست که حتا اگر چندین نیروگاه نصب و احداث کنیم به دلیل کمبود در شبکه انتقال، فوق توزیع و توزیع قادر به انتقال آنها نخواهیم بود. بر اساس این نمودار، سهم قدرت نامی نیروگاههای کشور در سه سال اول برنامه ششم توسعه تنها هشت و نیم درصد بوده است.»
به گفته این کارشناس وزارت نیرو، «اگر در این سالها در شبکه برق چه در تولید یا انتقال و چه در توزیع کاری نکرده باشید با توجه به رشد مصرف نتایج این کمکاری یکباره مشخص میشود و اینطور نیست که کم کم مشخص شود؛ در شبکههای برق پیشرفته در دنیا هر سال با توجه به رشد مصارف مختلف که تقریبا بین ۴ تا ۶ درصد است هر سال شبکه توسعه پیدا میکند و به همین مقیاس باید نیروگاه احداث شود. البته ظرفیت زیادی در شبکه برق طی برنامه چهارم توسعه نصب شد در حالی که در آن زمان، آنقدر مصرف نداشتیم و این ظرفیت در آن سالها نیاز مصرف کشور را برآورده میکرد ولی از اوایل دولت احمدی نژاد با توجه به تشدید تحریمها و مشکلات دیگر، کم کم توسعه انواع نیروگاهها کاهش پیدا کرد و بعدها با تشدید تحریمها از سوی دولت ترامپ و دولتهای دیگر و بسیاری از عوامل داخلی نظیر قیمت برق، یارانه و سوبسیدهای ارائه شده برای برق و عدم سرمایهگذاری در صنعت برق به این سمت میرویم که الان نتایج آن کمکاریها در توسعه شبکه برق را با خاموشیهای گسترده مشاهده میکنیم.»
مهندس مهران کارشناس توانیر در توضیح این مشکلات ادامه میدهد: «هر شبکه برق سالانه با یک رشد مصرف بین ۴ تا ۶ درصد مواجه میشود، در شبکه ما این رشد متفاوت است، بر اساس اعلام توانیر حدود ۵ درصد رشد مصرف در شبکه برق داریم که بر اساس همین نسبت باید نیروگاه احداث شود تا بتواند پاسخگوی مصرف باشد وگرنه عقب میافتد. البته در ایران اگر صنایع جایگاه خودشان را میداشتند و تحریمها نیز آنقدر به آنها آسیب نمیزد و با تعطیلیهای اجباری و یا خودخواسته مواجه نمیشدند شاید مصرف کشور سالانه تا ۷ حتا ۱۰ درصد هم میرسید ولی الان رشد مصرف مربوط به بارهای خانگی و از این دست است.»
تجهیزات کهنه و فرسوده ومدیران امنیتی و حراستی
نوذری مهندس ناظر وزارت نیرو در ادامه به چالشهای اساسی صنعت برق نظیر کمبود تولید و فرسودگی شبکه برق و عدم امکان مالکیت بخش خصوصی در شبکههای انتقال نیرو اشاره میکند: «یکسری مقررات نظیر اصل ۴۴ قانون اساسی محدودیتهایی ایجاد کرده؛ مثلاً شبکههای انتقال نیرو امکان مالکیت بخش خصوصی را ندارند و باید در مالکیت بخش دولتی باشند؛ سرمایهگذاران در بسیاری از کشورها با سرمایهگذاری در این بخش، بهرهبرداری این بخش از شبکه را در اختیار میگیرند اما به خاطر چنین محدودیتهایی در ایران هیچکس تمایلی به سرمایهگذاری ندارد، هر کسی هم بخواهد آنقدر عوامل توجیهناپذیر ایجاد میکنند که کسی حاضر به سرمایهگذاری نمیشود، در حال حاضر شرکتهای خصوصی صنعتی برق در سطح تولید و پیمانکاری در آستانه ورشکستگی و در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارند.»
او اضافه میکند: «به دلیل نامناسب بودن شبکه توزیع، قدیمی و فرسوده بودن و نوسازی نشدن تجهیزات قدیمی بیشترین تلفات انرژی در شبکه توزیع برق اتفاق میافتد. خود مسئولان این رقم را بین ۷ تا ۸ درصد اعلام میکنند اما در حقیقت نزدیک ۱۵ درصد از انرژی کشور در شبکه توزیع برق در حال تلف شدن است. در همین ارتباط یکسری طرحهای مضحک هم اجرا میکنند مثلا ترانسهای پستهای فشار قوی تهران را برای بالا بردن راندمان و بارگیری بیشتر با کولر آبی خنک نگه میدارند!»
نقش خوزستان در تأمین برق کشور و انتقال برق به عراق!
مهندس مهران کارشناس توانیر با اشاره به اینکه خوزستان پس از تهران از لحاظ شبکه فشار قوی برق جایگاه دوم را دارد توضیح میدهد: «از لحاظ نیروگاهی، نیروگاههای استان خوزستان جایگاه اول را دارند چون نیروگاههای برق آبی و حرارتی هستند و جایگاه اول را در تولید برق کشور دارند با سهم ۴۰ درصد از تولید انرژی ولی با توجه به اینکه شبکه توزیع برق خوزستان نسبت به تهران کوچکتر است و مصرفکننده کمتری دارد دومین شبکه برق کشور محسوب میشود. از لحاظ کیلومتر شبکهای که احداث شده، تهران اول و خوزستان دوم است ولی از لحاظ تعداد نیروگاه خوزستان سهم اول را دارد و متاسفانه به وضعیت این استان رسیدگی نمیشود.»
مهندس نوذری مهندس ناظر وزارت نیرو نیز به ورود نیروهای حراستی و امنیتی به مجموعه این وزارتخانه اشاره میکند و میگوید: «در حال حاضر بسیاری از مدیران با کفایت بازنشسته شده و خیلیها را هم بازنشسته کردهاند، کارکنان حراست را در بخشهای مختلف وزارت نیرو و توانیر استخدام کردهاند، در یکی از مراکز برق منطقهای یکی از کارکنان حراست فیزیکی را به عنوان مجری احداث پستهای فشار قوی منصوب کردهاند که اصلاً هیچ آگاهی و شناختی از پست برق ندارد.»
مهندس مهران کارشناس شرکت توانیر در ادامه به موضوع صادرات برق به عراق اشاره میکند: «زیر ساخت شبکه برق ما آنقدر توانایی ندارد که بخواهد به مقدار قابل ملاحظه انرژی الکتریکی به عراق منتقل کند، ما یک خطوط انتقالی داریم که ازطریق آن انتقال انرژی انجام میشود و آنهم محدودیتهای خودش را دارد، شما اگر یک خط انتقال داشته باشید نمیتوانید یکمرتبه ۷۰ هزار مگاوات توان انتقال بدهید! در نهایت ۵ هزار مگاوات میتوانید انتقال بدهید.»
استخراج غیرمجاز رمزارزها یا ارزهای دیجیتال شده نیز به گفته مسئولان، در بحران خاموشی موثر بوده است.
مهندس نوذری کارشناس وزارت نیرو در این رابطه معتقد است: «یک مزرعه بیت کوین، رقم مشخصی برق بابت استخراج بیت کوین مصرف میکند، تحقیقات انجام شده توسط نهادهای وابسته به این موضوع هم اعلام کرده که کل مصرف مورد نیاز برای استخراج رمزارز در کل دنیا چیزی بالغ بر حدود ۳ درصد است، یک رمزارز استخراج میکنید ۳۰ درصد انرژی کشور را به آن اختصاص دادهاید؟ این اعداد و ارقام دروغ است، تمام دلایل خاموشیها از عدم توسعه شبکه و بیکفایتی در وزارت نیرو و توانیر نشأت میگیرد، بجای اینکه به فکر تامین برق مردم باشند به دنبال مسائل حراستی و امنیتی هستند! به برق یارانه دادند بدون اینکه سرمایهگذاری در این عرصه انجام شود، چون قیمت برق در ایران در مقابل سایر هزینهها که افزایش پیدا کرده واقعی نیست. برق الان به قیمت بسیار پایینی به مردم فروخته میشود آنهم به دلایل امنیتی تا باعث نارضایتی نشود و هزینهها رشد نکند! این مسئله برای سرمایهگذاران نیروگاههای حرارتی توجیهپذیر نیست، بماند که به دلیل عدم توجیهپذیری سرمایهگذاران نتوانستیم نیروگاههای خورشیدی و بادی نیز احداث کنیم!»