بهروز اسدی – حمله روسیه به اوکراین و آواره کردن میلیون‌ها انسان و به ناچار پناه آوردن آنان به اتحادیه اروپا، تمامی معادلات در پذیرش پناهجویان را در هم ریخته است. کشورهای عضو اتحادیه اروپا برای پذیرش اضطراری و سامان دادن پناهجویان اوکراینی، قانون جدیدی تصویب کرد و به اجرا گذاشت. اجرای این قانون باعث چندگانگی در مورد حقوق پناهندگان شده است.
در وضعیت تازه‌ای که پس از جنگ اوکراین پیش آمده، سرنوشت و آینده هزاران پناهجوی غیراوکراینی که امروز در دریای اژه و مدیترانه، بین اروپا و آفریقا گرفتارند در غباری غلیظ از ابهام فرو رفته است. هم‌زمان روزانه ده‌ها نفر قربانی حوادث دریایی و قاچاق انسان در مرزهای جنوبی و جنوب شرقی اروپا می‌شوند.
در یونان و دریای اژه، تمامی ابزار و پدافندها برای جلوگیری از ورود پناهجویان و آوارگان به اروپا به کار گرفته شده و بازار قاچاقچیان انسان که همدستانی نیز در نهادهای انتظامی و اداری دارند، رونق گرفته است. هزاران پناهجو در پشت مرزهای اروپا، سردرگم و منتظرند.
آمار و ارقام نشان می‌دهد که سیاست دوگانه و فراموش کردن پناهجویان در کشورهای مرزی اروپا، تا حدودی پاسخ داده است. دور زدن دریاها و به جان خریدن خطرات بخشی از این سیاست است که در یونان و به ویژه جزایر هم‌‌مرز با ترکیه مانند «ساموس» و همچنین «لسبوس» زندگی را بر پناهجویان روز به روز سخت‌تر کرده و اقامتگا‌های پناهجویان به چیزی شبیه زندانهای بسته تبدیل شده. به صورت خزنده و سراسری، عملا سیاست کمپ‌های بسته، جدا از تعداد پناهجویان به اجرا در آمده. کمپ‌های بسته عبارت از اقامتگاه‌هایی است که کنترل شدید امنیتی با دستگاه فوق مدرن ورود و خروج و چگونگی حضور و یا عدم حضور پناهجویان در کمپ در آنها اجرا می‌شود. هدف از این اقدامات، از جمله کنترل پناهجویان و جلوگیری از ورود نیروهای مدافع حقوق پناهندگان در این کمپ‌ها است.
دولت یونان یک مرکز موسوم به «کمپ بسته با دسترسی کنترل شده» در جزیره ساموس برای اسکان ۳۰۰۰ مهاجر باز کرده است. اردوگاه پناهندگان با سیم خاردار محصور شده و مجهز به دوربین‌های نظارتی، اسکنرهای اشعه ایکس و مغناطیسی است. همچنین دارای یک بازداشتگاه است و فقط با کارت‌های الکترونیک قابل دسترسی است. «مالاکاسا» نیز دو کمپ بسته برای پناهجویانی است که در معرض اخراج قرار دارند.
کمپ «الناس» در آتن که قبلا بیش از ۳ هزار پناهجو را در خود جای داده بود و محل داد و ستد و رفت و آمد پناهجویان بود، با سیاست درهای بسته و کنترل شدید پناهجویان، عملا به صورت زندان درآمده است. تعداد زیادی از پناهجویان به مکانهای دیگر انتقال داده شده‌اند و اکنون حدود هزار پناهجو عمدتا از آفریقا در این کمپ مستقر هستند. پناهجویان برای امرار معاش روزانه در سطح شهر مشغول جمع‌آوری کارتن و کاغذ برای فروش هستند. اما با سیاست جدید درهای بسته، از ورود واگنهای آنها به کمپ جلوگیری می‌شود و پناهجویان به اجبار و با پذیرش خطر، آنها را جلوی ورودی و اطراف کمپ برای فروش نگهداری می‌کنند.
اکثر این پناهجویان جواب قبولی گرفته‌اند ولی دریافت کارت و مدارک لازم برای یک روند حقوقی طبق کنوانسیون ژنو به شدت دچار کندی است و گاه با وقفه طولانی مواجه می‌شود. اکثر پناهجویان با وجود برخی تسهیلات جدید از جمله اجازه کار و گرفتن گواهینامه رانندگی، تمایلی به ماندن در یونان ندارند.
روزانه صدها نفر از آنها در پارک «ویکتوریا» حضور پیدا می‌کنند و به خرید و فروش و مشاوره و… میپردازند. قاچاقچیان هم در زمینه‌های مختلف فعال‌اند. بخش عمده این پناهجویان جوان و بدون هرگونه امکانات هستند که گاه به کارهای خلاف و غیرقانونی و خشونت نیز رو میآورند.
فاروق پناهجوی همجنسگرا و گوشه‌گیر با دستان لرزان می‌گوید که اینجا برایش زندگی بسیار سخت است. تا کنون چندین بار به او تجاوز شده، اما نتوانسته برای دفاع از حقوق‌اش هیچ اقدام قانونی انجام دهد و اکنون به اجبار به تنفروشی می‌پردازد. زنان و کودکان در کنار پارک، به قول خودشان گپ می‌زنند و کودکان با سر و صدا مشغول بازی‌اند و این تصویر روزانه‌ی زندگی پناهجویان در این پارک است. از آنها می‌پرسم که آیا مددکار اجتماعی دارند و کاری برای آنها انجام می‌شود؟ جواب در مجموع منفی است اگرچه گاهی کمک می‌کنند و گاهی هم مواد غذایی از طرف سازمان‌های طرفدار پذیرش پناهجویان در اختیار آنها قرار می‌گیرد.
این چهره شهر آتن است که سیاستمداران یونان و اروپا به خوبی با آن آشنایند. طبق آمار اداره مهاجرت یونان، نزدیک به ۴۰ هزار پناهجو از کشورهای مختلف و نزدیک به ۲۷هزار پناهجوی اوکراینی در یونان هستند. کمپ موریا که روزگاری ۲۲۰۰۰پناهجو در آن مسقر بودند، پس از آتشسوزی مجددا در کنار دریا برپا شده و امروز تنها ۱۰۰۰ پناهجو در آن زندگی می‌کنند. بیشتر آنان جواب قبولی گرفته‌اند و جزیره را ترک کرده‌اند و عمتا به آتن رفتهاند تا از آنجا به کشورهای دیگر اروپا از جمله آلمان انتقال یابند.
از زمان راه انداختن اردوگاه موریا این کمترین تعداد پناهجویان در این اردوگاه است. اگر بپذیریم که یک سوم پناهجویان از طریق یونان و به ویژه دریای اژه، سپس از راه بالکان به سمت اروپای شمالی حرکت می‌کنند، آنگاه جزایر یونانی ساموس و خیوس و لسبوس برای هم یونان و هم آن کشورها بسیار حائز اهمیت است.
فعلا به علت کاهش اعداد پناهجویان و کنترل آبهای دریای اژه و وجود کارمندان دولتی و اداره مهاجرت، جواب قبولی و رد پناهجویان سرعت گرفته است. اشخاصی که پذیرش اروپا را دریافت می‌کنند بلافاصله جزیره را ترک می‌کنند.
پروژه جدید اتحادیه اروپا مبنی برای تقسیم پناهجویان، به عبارتی پذیرش آنان در کشورهای اروپایی که از طریق مرزهای دریای وارد می‌شوند، اگر اجرا شود باعث رسیدگی سریع‌تر و تقسیم پناهجویان خواهد شد. اما آنان که به شهرهای بزرگ وارد می‌شوند، شرایط دیگری در پیش رو دارند. اینان سرنوشتی بسیار نامعلوم پیدا کرده و اکثرشان بدون برنامه، وارد گروه‌های به قول جوانان افغانستانی گپها و محفل‌های «دورهمی» می‌شوند. اکثر این جوانان که آینده بدون هیچ چشم‌انداز از زندگی عادی دارند، پناهجویان افغانستانی و از اقلیت هزاره هستند که در کشورشان تحت فشار و تعقیب طالبان قرار دادند.
سیاست کمپ‌های بسته یکسال است که در دستور کار مقامات یونانی قرار گرفته و بطور خزنده جدا از تعداد پناهجویان ساکن در کمپ‌ها، اجرا می‌گردد. کنترل رفت و آمد و کنترل سازمان‌های کمک‌رسان و طرفدار پناهجویان، بخشی از این سیاست است. اعمال این سیاست با همکاری مالی و سیاسی اتحادیه اروپا انجام می‌گیرد.
سیاست دوگانه و در مواردی چندگانهی اروپا در پذیرش پناهجویان، باعث شده که احزاب و نیروهای راست افراطی با صراحت و گستاخی بیشتر خواستار سیاست‌های سختگیرانه در برابر پناهجویان شوند و در کشورهایی مانند مجارستان این سیاست‌ها را به اجرا بگذارند.
پذیرش پناهجویان اوکراینی و تسهیلاتی که برای آنها به وجود آمده به هیچ وجه قابل قیاس با سیاست اتحادیه اروپا در برابر دیگر پناهجویان نیست. در حالی که قانون و موازین بین‌المللی پذیرش پناهجو باید یکسان باشد اما چنین نیست و در عمل برعکس آن اجرا می‌شود.
سیاست برگرداندن پناهجویان و برخورد خشن مرزبانان، ایجاد موانع ورود و شلیک توپ‌های صوتی و موانع و ترفندهای دیگر در دریای اژه، تصویر دیگر و متفاوتی از موازین و مصوبه‌های خود اتحادیه اروپا در پذیرش پناهجویان را به نمایش می‌گذارد.
بدون شک با گسترش قحطی و گرسنگی، گرانی مواد غدایی و سیاست فشار و سرکوب، به ویژه در آفریقا، تعداد پناهجویان در آینده بیش از این خواهد شد. قاچاقچیان انسان از این بازار مکاره بیشترین سود مالی را می‌برند و یقینا خبرهای ناگوار غرق شدن پناهجویان افزایش خواهد یافت.
سیاست درهای بسته و کنترل فشار اکنون باعث شده که قاچاقچیان استراتژی جدیدی را در دریا در پیش بگیرند و حتی با دور زدن دریای اژه از طریق مدیترانه پناهجویان را به اروپا منتقل کنند. آیا زمان اجرای مصوبات و موازین قانونی و انسانی اروپا در پذیرش پناهجویان فرا نرسیده؟ تا کی باید پناهجویان بازیچه‌ی دست قاچاقچیان انسان و سیاست‌های دوگانه اروپا باشند؟
ایجاد حفاظت فوق‌مدرن برای کنترل پناهجویان در کمپ‌ها و مدرنیزه کردن کمپ‌ها با سیستم‌های محدودیت رفت و آمد و ایجاد کمپ‌های کاملا بسته همچون کمپ فوق امنیتی جزیره «ساموس» که بیشتر شباهت به زندان دارد در راستای پذیرش و تقسیم پناهجویان است یا برعکس؟!
*بهروز اسدی کارشناس امور پناهجویان و فعال حقوق بشر و مدیر عامل ایالتی بنیاد غیرانتفاعی «مالتزر» در آلمان است.
