آسیب به ۷۳۰ بنای تاریخی با سیلاب‌؛ هشدار به فرونشست بافت تاریخی یزد با نخل‌برداری «محرّم»

عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی و گردشگری در جریان سفر به قزوین، از آسیب‌ دیدن ۷۳۰ بنای تاریخی در سیلاب هفته گذشته در فقط ۴ استان خبر داد با این ادعا که بودجه مرمت این بناها با دستور رئیس دولت تعیین شده است.

عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی و گردشگری شامگاه دیروز پنجشنبه ۱۳ امرداد در جریان سفر به استان قزوین شمار بناهای تاریخی آسیب‌دیده از سیل فقط ۴ استان از ۲۴ استان درگیر را «۷۳۰ اثر تاریخی» اعلام کرد.

ضرغامی مدعی تأمین «اعتبارات ویژه برای مرمت آنها» به دستور ابراهیم رئیسی رئیس دولت سیزدهم شد، ولی اطلاعاتی در مورد مبلغ این بودجه و همچنین جزئیاتی از تخریب‌ بناهای تاریخی به رسانه‌ها ارائه نداد.

وزیر میراث فرهنگی و گردشگری به دلیل اظهارات نادرست و غیرکارشناسی و فقدان کارآمدی در مدیریت میراث فرهنگی از سوی فعالان این عرصه مورد انتقادهای جدی قرار دارد. به تازگی نیز نمایندگان مجلس شورای اسلامی گفته‌اند، موضوع استیضاح ضرغامی را در دستور کار قرار داده‌اند. عباس مقتدایی نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی و نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی در توئیتی ضمن اعلام این خبر نوشته بود، «آقای رئیس‌جمهور عزیز و پرتحرک، ما برای کمک به شما و اینکه کارنامه بهتری در میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیدا کنید استیضاح وزیر محترم را به جریان انداختیم. حالا وزیرتان بیشتر دل به کار خواهد داد و مردم اخبار بیشتری از تحرک وزیر خواهند شنید این یعنی قدرت تحرک‌آفرینی استیضاح!»

طبق آنچه از تصاویر و ویدئوهای سیل استنباط شده، با توجه به بافت شکننده مناطق تاریخی شهر یزد، این استان بیش از همه از سیل خسارت دیده است. بر اثر ریزش یک خانه در این بافت یک نفر نیز جان خود را از دست داده است.

https://twitter.com/xmangamma/status/1553075856767012864

سازه‌های این بافت همه از خشت و گل و با استفاده از مصالح سنتی ساخته شده‌اند که دشمن اصلی آنها، روان‌آب‌ها و بارندگی‌های شدید است و باعث تخریب این سازه‌ها به ویژه ریزش خانه تاریخی رزاقیان در شهرستان تفت شده است.

در پی وقوع سیل همواره خطر ریزش و فرونشست زمین نیز وجود دارد. امروز عبدالمجید شاکری شمسی سرپرست معاونت میراث فرهنگی یزد، نسبت به فرونشست زمین در بافت‌های تاریخی این شهر هشدار داد و تأکید کرد، «در برخی پارکینگ‌ها که مشترک با تکایا و حسینیه‌ها هستند تجمعات و برگزاری مراسم هایی مانند نخل‌برداری احتمال ریزش زمین را افزایش می‌دهد.»

در این میان، نخل‌برداری از جمله مراسم‌ سنتی و مذهبی در برخی مناطق ایران در سوگواری‌های ماه «محرم» است.

کاوه منصوری کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی با پایش سازه «امیر چخماق» پس از سیل یزد، از تشدید فرآیند تخریب این مجموعه خبر داد و گفت که بنا به حفاظت و مرمت اضطراری نیاز دارد.

مجموعه امیرچخماق یزد شامل بازار، تکیه، مسجد و دو آب‌انبار است که قدمتشان به دوره تیموریان می‌رسد.
تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ به طور مستقل در فهرست میراث ملی ثبت شده است.

طبق توضیح این کارشناس، «پس از بارش‌ها، آبگیر بزرگی به عمق حدودی ۲۰ سانتی‌متر در محوطه غربی مقابل تکیه تشکیل شده بود که آب آن به‌ تدریج جذب زیرزمین تکیه شده و در خاک بستر فرو رفته است. این رطوبت، دقیقا عامل اساسی تشدید وضعیت خاک رُمبنده و عامل تغییر شکل آن شده است.»

احمد آخوندی ابراهیم‌آبادی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد روز سه‌شنبه ۱۱ امرداد، اعلام کرد: «حدود ۲۰۰ اثر در بافت تاریخ یزد، بیش از ۵۰ درصد آسیب دیده و تخریب شده‌اند و حدود ۴۰۰ بنا و معبر نیز با تخریب زیر ۵۰ درصد آسیب دیده‌اند».

وی افزود: «تا کنون بر اساس برآوردهای صورت گرفته، خسارت وارده سیل و بارندگی به حوزۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد در حدود ١٣۵۰ میلیارد تومان بوده است».

سیل ۱۴۰۱ #یزد
یزد زیبای من تسلیت 😔🖤 pic.twitter.com/IM0nBveJa3

— محمد شاکر (@mmdshaker_) July 30, 2022

مدیرکل میراث فرهنگی استان یزد درباره ریزش کاملا خانه تاریخی رزاقیان متعلق به دوران قاجار که محل اداره میراث فرهنگی شهرستان تفت نیز بوده، بر لزوم مرمت اصولی این بنا پیش از تخریب تأکید کرد و گفت که «خانه رزاقیان یک خانه ثبتی بود و در کنار آن یک باغ قرار داشت که حدود ۴ متر گودی داشت و همسطح زیرزمین بنای تاریخی بود؛ اما با ورود آب معبری که در کنار این باغ قرار داشت به زیرزمین خانه تاریخی، در نهایت شاهد ریزش و تخریب کامل خانه بودیم»!

وی ادامه داد: «علاوه بر بخش میراث‌فرهنگی، سیل و بارندگی به حوزه گردشگری و صنایع دستی نیز آسیب رسانده است چنانکه برخی از واحدهای بومگردی و هتل‌ها دچار خسارت شدند و در مجموع حدود ۴۰ واحد خسارت دیدند و دو مسیر از کمپ‌های گردشگری کامل تخریب شدند که احداث راه برای آن‌ها باید دوباره شروع شود. همچنین دو مورد از کارگاه‌های صنایع دستی نیز آسیب دیده‌اند».

پیشتر علی دارابی قائم‌مقام و معاون میراث‌فرهنگی وزیر میراث‌فرهنگی خسارت‌های وارده به بناهای تاریخی یزد را «چیزی کمتر از یک درصد» عنوان کرده و گفته بود که از ۲۳ هزار پلاک بافت تاریخی یزد، ۲۰۰ پلاک «تخریب جدی» و ۴۰۰ پلاک «تخریب جزئی» داشتند.

او این میزان از تخریب را نشان‌دهنده این دانسته بود که «اصول سنتی و مرمتی که توسط پیشینیان رعایت شده است برای ما افتخاری است.» در جریان سیلاب گسترده در یزد، قنات‌های قدیمی شهر یزد در هدایت روان‌آب‌ها به زیرزمین نقش مهمی داشته‌اند و از تخریب‌ بیشتر بناها جلوگیری کرده‌اند.

علیرضا نقوی شهردار منطقه تاریخی یزد ولی هشدار به تکرار فاجعه‌ای «بدتر» از ارگ بم برای بناهای تاریخی این شهر داد، در صورتی که «برای مقاوم‌سازی بافت تاریخی یزد اقدام عاجلی صورت نگیرد».

طبق اعلام نقوی، ۲۰۰ منزل و مغازه در بافت تاریخی یزد تخریب شده و در ساعات اولیه سیل ساکنان این مناطق به مکان‌های امن انتقال یافته‌اند.

بر این مبنا، بناهای اصلی و تاریخی شهر مانند، میدان امیرچخماق، مسجد جامع و دیگر آثار تاریخی شهر یزد از سیلاب مصون ماندند و توسط شهرداری و میراث فرهنگی استان حفظ شدند، به طوری که آسیب جدی به آنها وارد نشده است.

او خواستار بازنگری در قوانین و دید تازه‌تری به وضعیت و موقعیت شهر یزد شد تا «بتوان علاوه بر حفظ بافت تاریخی، به تسهیل و کیفیت زندگی شهروندان ساکن در بافت تاریخی یزد نیز توجه ویژه کرد، چرا که بهترین محافظان برای این بافت تاریخی همین مردم ساکن در این بافت هستند.»

سرپرست منطقه بافت تاریخی یزد با اشاره به لزوم اقدامات پیشگیری و مقاوم‌سازی بافت تاریخی شهر یزد، بارندگی‌های اخیر را «در چهار دهه اخیر بی‌سابقه» توصیف کرده ولی بارش‌های «اردیبهشت‌ماه» را تجربه خوبی خواند که باعث شده، مقاوم‌سازی‌ها انجام شود و از میزان خسارت‌ها در سیل امردادماه بکاهد.

آنگونه که میراث فرهنگی یزد می‌گوید، کارگروه بازسازی برای ترمیم و استحاک‌بخشی و حفاظت ویژه بناها در برابر حوادث تشکیل شده است تا آب‌های سطحی و موجود در آب‌انبارهای قدیمی را جمع‌آوری و در مدیریت شهری و آبیاری مناطق سبز استفاده کنند.

احیای آب‌انبارها نیز در یزد بار دیگر در دستور کار قرار گرفته است.

کارشناسان معتقدند فقدان توجه به مرمت بناهای تاریخی و مسدود کردن مسیرهای خروج آب از بافت تاریخی باعث تجمع آب‌ و در نتیجه تخریب‌شان شده است. به گفته‌ی آنها، ناودان‌ها و مسیرهای گذر آب نیز در این خانه‌های تاریخی تخلیه نشده‌اند و همین امر بر شدت تخریب‌ها اضافه کرده است.