بهجت صدر، پیشتاز مدرنیسم ایران

(+عکس) اولین نمایشگاه بریتانیایی که به یک نقاش نوگرای ایرانی اختصاص یافته در ماه اکتبر در «موزاییک روم» لندن گشایش یافت. این نمایشگاه مجموعه‌ای از شاهکارهای هنری را با خود به ارمغان می‌آورد که پیش از این هرگز در بریتانیا دیده نشده بود. صدر در توسعه هنر مدرن ایران نقشی کلیدی ایفا کرده و نخستین نقاش زن معاصر است که هم‌تراز با همکاران مرد خود مورد توجه واقع شده است.

مدیر این نمایشگاه گفته است که این نمایشگاه «هنر دراماتیک صدر را در مواجهه با رویدادهای سیاسی تلخ به نمایش در می‌آورد.»

وی همچنین افزوده است: «فقر و کمبود اطلاعات‌مان از آثاری که صدر در طول حیاتش داشت و حتا درباره نحوه مرگش همواره باید به عنوان یک نکته خاص در نظر گرفته شود.»

مدیر نمایشگاه گفت: «این نمایشگاه کشمکش‌های درونی و روحی او را به عنوان یک زن آشکار می‌کند که مجبور بود با صحنه و وضعیتی که تحت سلطه نگاه مردانه بود مبارزه کند.»

او معتقد است که «این نمایشگاه شبیه یک منشور و وصیتنامه است که نشان می‌دهد بهجت صدر چگونه راه را برای آزادی و رهایی زنان نسل آینده هموار و سنگفرش کرده است.»

در گالری سه فضای اختصاصی در «موزاییک روم» در نظر گرفته شده است که هر فضا به عنوان نماد به یکی از سه شهر تهران و رم و پاریس اشاره دارد که هر سه شهر در شکل‌گیری هنر و عمل صدر نقش داشته‌اند.

اولین اتاق بر روی دوران زندگی او در ایتالیا متمرکز شده است و نشانگر اولین برخورد او با مدرنیته غربی ست. اتاق اصلی -اتاق دوم-بیانگر ایام زندگی او در تهران است و بر روی «آثار هنر جنبشی و حرکتی عالی و نقاشی‌هایی که صرفاً با رنگ سیاه پدید آمده‌اند» متمرکز شده و چنانکه مسئولان گالری می‌گویند ا ین بخش مربوط به «تردستی و چالاکی او در به کار بردن رنگ برای رسیدن به نتایج درخشان و خیره‌کننده» است.

اتاق سوم بیانگر دوره نهایی زندگی هنری صدر در پاریس است. او در این دوره از زندگی خود تجاربی را که از راه خودشناسی و ارجاع به درون شکل می‌گرفت از راه هنر کلاژ به رشد هنری رساند.

در این نمایشگاه همچنین تعدادی از عکس‌هایی که صدر در سفرهای تحقیقاتی از معماری مدرن و بومی در سرتاسر دنیا گرفته بود و همچنین «اطلسِ بصریِ جویِ» او که برش‌هایی از تصاویر چشم‌اندازها و مناظر است به نمایش درآمده بود.

بهجت، دختر محمد صدر محلاتی و قمر امینی صدر است. او در سال ۱۹۲۴ در اراک متولد شد. برادر بزرگتر او نصرت الله امینی بعدها از سال ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۳ در زمان نخست وزیری مصدق، شهردار تهران شد و در دهه ۱۹۷۰ وکیل خصوصی نخست وزیر بود.

بهجت در سال ۱۹۴۸ وارد دانشکده هنرهای زیبای تهران شد. او در آنجا با سهراب سپهری و بسیاری دیگر مانند حسین زنده رودی، بهمن محصص، پرویز تناولی و مارکوس گریگوریان که بعدها از از چهره‌های برجسته هنر ایران شدند آشنا شد. او در هنگام تحصیل در دانشگاه با ابوالحسن صدر ازدواج کرد و در سال ۱۹۵۲ طلاق گرفت.

با افتخارات زیادی از دانشگاه در سال ۱۹۵۴ فارغ التحصیل شد و توانست بورسیه تحصیل در ایتالیا را به دست آورد. وی با این بورس رهسپار ایتالیا شد؛ جایی که در آن با توصیه گریگوریان، روبرت ملی، نقاش و مجسمه‌ساز ایتالیایی را ملاقات کرد و ملی پذیرفت که استاد بهجت باشد.

پس از اتمام تحصیلات در آکادمیdi Belle Arti ابتدا در رم و سپس در ناپل، از طرف ملی به صاحب گالری‌ها و منتقدان معرفی شد. اولین نمایشگاه بزرگ این هنرمند در ۱۹۵۶ برگزار شد و آثار او در بیست و هشتمین دو سالانه ونیز (Venice Biennial) به نمایش در آمد.

بهجت صدر در طی این سال‌ها توانست سبک اختصاصی خود را توسعه دهد. بوم را افقی روز زمین می‌خواباند و با کاردک رنگ‌ها را روی بوم می‌گذاشت. مجله هنر آسیا پاسیفیک در سال ۲۰۰۹ در مورد وی نوشت: «او تسلط مخصوص و ویژه‌ای بر ابزار انتخابی خود داشت.» و «آثاری خلق کرد که در آن طیف‌های رنگی، با اشکال هندسی یک نور تزئینی شاعرانه می‌سازند، یعنی حرکتی از قاطعیت تا متانت.»

در ادامه این مطلب آمده بود: «برخلاف اینکه صدر توان و دانش خوبی در خوشنویسی فارسی داشت ترجیح داد از تکنیک سیال استفاده کند. تکنیک استفاده از علائم گرافیکی به معنای ثبت لحظه‌ای که در آن مانند عکس فوری و بدون ژست، عواطف ثبت می‌شود؛ این وضعیت نوعی حرکت از درون به بیرون است.»

بهجت بعدا با مرتضی حنانه آهنگساز مشهور ایرانی که در ایتالیا زندگی می‌کرد ازدواج کرد. این زوج سپس به ایران بازگشتند و بهجت در آنجا مشغول تدریس در دانشکده هنرهای زیبا شد.

در سال ۱۹۶۲، آثار او در دوسالانه ونیز، دوسالانه سائو پائولو و سومین دوسالانه نقاشی تهران به نمایش گذاشته شد و جایزه سلطنتی بزرگ را دریافت کرد. در سال ۱۹۶۳ تنها دخترش میترا (که کاکوتی صدایش می‌زد) را پیش از آنکه از همسرش جدا شود به دنیا آورد.

در زمان یک فرصت مطالعاتی در پاریس در سال ۱۹۶۶ میلادی، بهجت صدر دستیار گوستاو سینگیر، یک نقاش بی‌قاعده از بلژیک شد که در دانشکده‌ی هنرهای زیبا تدریس می‌کرد. در سال ۱۹۶۸ که به ایران باز گشت، رئیس بخش هنرهای تجسمی دانشگاه تهران شد و در آنجا تا سال ۱۹۷۹ به تدریس مشغول بود. پس از انقلاب اسلامی، این هنرمند با دخترش به پاریس مهاجرت کرد.

صدر در اواخر دهه‌ی ۹۰ میلادی به بیماری سرطان پستان مبتلا شد ولی به نقاشی ادامه داد تا اینکه در سال ۲۰۰۹، در جزیره‌ی کورسیکا در مدیترانه، به علت سکته‌ی قلبی درگذشت.

آثار بهجت صدر هم در ایران و هم در خارج به نمایش گذاشته شده‌اند: موزه هنرهای مدرن شهر پاریس (۱۹۶۳)، بنیاد گرِی، در سَن پُل مینه‌سوتا (۱۹۷۱)، موزه‌های سلطنتی هنرهای زیبا بلژیک در بروکسل (۱۹۷۲)، مرکز هنر نورویت در آراس (۱۹۸۵)، گالری هنر گری در نیویورک (۲۰۱۰)، انجمن آسیا در نیویورک (۲۰۱۵-۲۰۱۴)، موزه هنرهای مدرن شهر پاریس/ ماکسی رم (۲۰۱۵-۲۰۱۴).

در سال ۲۰۰۴، نمایشگاه بزرگی به او اختصاص یافت که جزیی از سری نمایش‌های بنیانگذاران هنر مدرن در ایران بود که در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شد.

«اتاق‌های موزاییکی» در سال ۲۰۰۸ به عنوان ابتکار عمل غیرانتفاعی بنیاد آ.م.کتان (A.M. Qattan) که یک سازمان بشردوستانه فعال در زمینه‌ی فرهنگ و آموزش با تمرکز بر روی کودکان، معلمان و هنرمندان جوان است، تأسیس شد. «اتاق‌های موزاییکی» به صورت یک فضای چند رشته‌ای درآمده که وقفِ فرهنگ معاصر در خاور نزدیک و جهان عرب شده است که با نمایشگاه‌های هنری، پخش فیلم، سخنرانی وقایع روز، معرفی کتاب و برنامه‌های آموزشی و اشتغال به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

*منبع: کیهان لایف
*ترجمه و تنظیم از کیهان لندن