نبرد دندانقان گرانیگاه تحولات تمدنی، فرهنگی جهان (امپراتوری سلجوقیان و پیامدهای تاریخی آن)

علی اصغر حقدار – نزدیک به هزار سال قبل در چنین روزی (۲۳ مه ۱۰۴۰ میلادی) نبردی در دشت دندانقان[۱]- محلی در نزدیکی سرخس و مرو- میان غزنویان و سلجوقیان درگرفت. نبرد دندانقان از چنان اهمیتی برخوردار بود که بخش عمده‌ای از تغییرات سیاسی- تحولات فرهنگی- جابجایی هویتی و ارتباطات بین‌المللی هزار سال اخیر، متاثر از آن بوده است؛ بیهقی که خود در میدان نبرد حضور داشته، گزارشی مستند از نبرد دندانقان را در تاریخ خود نوشته است.^[۲]

سلجوق‌ها در ضمن انتقال زبان و آداب و رسوم ترکان هون و گوک ترک‌ها و اوغوزها، شیوه حکمرانی و اداره محلی ایلی و ایالتی نظیر مجلس مشورتی (قورلتای) و… را هم به روش کشورداری پارسی که پیش از آنان از سوی قاراخانیان و غزنویان اجرا می‌شد، افزودند و همانند دیگر حکمرانان آن دوره، از زبان فارسی برای ارتباطات اداری و آثار ادبی[۳] استفاده کردند.[۴]

با فروپاشی سلسله غرنویان و استقرار امپراتوری سلجوقی در سرزمین خراسان، طغرل بیگ سلجوقی، ملقب به «سلطان» از سوی خلیفه عباسی، به حکمرانی رسید و سلسله سلجوقی تمامی ‌سرزمین‌های حکمرانی غزنویان را در فلات ایران تصرف کردند. با استقرار حکومت سلجوقیان، موج بزرگی از مهاجرت ترکان اوغوز از منطقه بخارا و سمرقند و… به مناطق سوریه و شام- عراق و مناطق شرقی و جنوبی ایران آغاز شد؛ مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین آن جابجایی‌های جمعیتی در مناطق آذربایجان و روم شرقی (آسیای صغیر) تا دریای سیاه و اژه انجام گرفت. ورود سلجوقیان به صحنه‌های سیاسی، فروپاشی امپراتوری روم شرقی و انحطاط خلافت عباسی- که از تصرف بغداد در ۱۰۵۵ میلادی توسط طغرل سلجوقی شروع شده بود- را در پی داشت.[۵]

پروسه «اسلامی‌سازی» آناتولی که توسط جنگ‌آوران ترکمن سلجوقی و در مقابله با «دارالکفر» انجام می‌گرفت، سیاست اداری ایرانی را- همچنانکه در مناطق مرکزی و جنوبی ایران از دوران ساسانیان بازمانده بود- به دنبال داشت؛ سلجوقیان همانند سلسله‌های دیگر چون صفاریان- بوییان- سامانیان و غزنویان، از روش اداری پارسیان در اداره مملکت استفاده می‌کردند و زبان ترکی را که زبان محاوره‌ای و هویتی‌شان بود، در کنار زبان عربی- که زبان دارالاسلام بود- برای اداره سرزمین‌های تازه فتح شده آناتولی- مصر و سوریه و شام و… همراه با زبان فارسی در مکاتبات اداری و لشکری در امپراتوری استفاده می‌کردند؛ وجود هویت‌های محلی در آناتولی، موجب تبادل فرهنگی و شکوفایی تمدن شرقی در امپراتوری سلجوقی شد. معماری سلجوقی که از هرات و بخارا تا مصر و سوریه و کرمان و آناتولی و آذربایجان بنیاد گرفته‌اند، نمادهایی از اقتدار و گستردگی امپراتوری سلجوقی به شمار می‌روند. در آن دوران، روابط سیاسی- اقتصادی و فرهنگی با غرب، تجارت را به صورت تبادلات فرامنطقه‌ای تبدیل کرد و راه را برای دوران بعدی در تکمیل و ترمیم رویدادها و مسائل پایه‌گذاری شده در عصر سلجوقیان فراهم ساخت.

با درگذشت سلطان سنجر در ۵۵۲ق، وحدت میان ایالت‌های سلجوقی از میان رفت و هریک از آنان حکومت مستقلی را بنا کردند. سلاجقه عراق، خراسان، شام، کرمان، آنادولی، اتابکان زنگی در موصل و سِنجار و حلب، بوریان(اتابکان شام)، ایلْدگِزیان (اتابکان آذربایجان)، سُلْغُریان (اتابکان فارس)، بگتِگینیان (اتابکان اربیل) ادامه امپراتوری سلجوقی هستند. ۲۶ بیگ (امیر)نشین در آناتولی از طوایف سلجوقی مستقر بودند که زمینه تشکیل حکومت عثمانی را در مناطق آناتولی ایجاد کردند. قبایل ترکمان/ ترکمن از قبایل سلجوقی اوغوز در ایران توانستند حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو و صفویه را به وجود آورند.[۶]

تلاقی کشورداری ایرانی و ترکی در عصر سلجوقی در نهاد وزارت– شیوه تقسیم اراضی و روش‌های مالیات‌گیری و انتظام قشون و…[۷] ریشه این تبادلات و تعامل سیاسی- فرهنگی و زبانی را به دوران ساسانیان و هون‌ها و گوک ترک‌ها می‌رساند.[۸] خواجه نظام‌الملک طوسی (۴۰۸-۴۸۵ق) طراح سیاست‌گذاری ایرانی و وزیر امیر ملکشاه سلجوقی که شالوده اندیشه سیاسی و کشورداری را بر نظریه برگزیدگی پادشاه از سوی خداوند پی‌ریزی کرده بود، همان اندیشه و رفتار را بر هماهنگی با باورهای دینی (مذهب شافعی) و در خدمت سلجوقیان قرار داد.[۹] بر اساس این نوع از کشورداری، اقطاع‌داری شکل گرفت.[۱۰]همین پایه‌های عصبیت و روش کشورداری، در جنگ‌ها و تصرف روم شرقی به کار سلجوقیان آمد و آنان با تبلیغ دینی و مقابله با دارالکفر، لشکر بزرگی را فراهم ساختند و به سرزمین‌های بیزانس حمله کردند.

از دیگر مسائلی که در عصر سلجوقیان بنیان گرفت و برای تربیت رعیت به کار آنان آمد، مدارس نظامیه و نقش آنها در استقرار «فرهنگ و تمدن اسلامی» در شرق است. امرای سلجوقی، این مدارس را با هدایت و فکر وزیر سلجوقی- خواجه نظام‌الملک طوسی- حکمرانان سلجوقی ایجاد کردند.[۱۱] در کنار آموزش‌های دینی، مدارس نظامیه همراه با بناهای مذهبی- مکان‌های حکمرانان و مساجد، معماری تازه‌ای در تمدن و فرهنگ شرقی به وجود آوردند که از آن به «معماری سلجوقی- اسلامی» یا همانطور که در تاریخ‌نگاری رسمی‌ ایران معمول است «معماری ایرانی- اسلامی» نام برده می‌شود.[۱۲]

استحکام حکمرانی سلجوقی در سرزمین‌های عربی- ایران و ماوراء النهر، آنان را متوجه مناطق تحت اقتدار بیزانسی‌ها کرد؛ سرزمینی که آکنده از منابع طبیعی- گذرگاه اصلی تجارت شرق و غرب و با طبیعت مستعد برای دامداری و کشاورزی بود. بعد از چندین جنگ مقطعی در بخش‌هایی از روم شرقی، آلپ ارسلان سلجوقی سرانجام توانست با شکست دادن قیصر بیزانس- رومانس دیوجانس- تمامی‌سرزمین‌های او را تا سواحل دریای اژه تصرف کند؛[۱۳] در واقع، تابعی از نبرد دندانقان در جنگ ملازگرد به ثمر نشست و در ۲۶ اوت ۱۰۷۱ میلادی منطقه ملازگرد- محلی در مرکز آناتولی-  با پیروزی سلجوقیان و شکست امپراتور روم شرقی- سرنوشت جهان را به مسیر تازه‌ای انداخت و حوادث بعدی شرق و غرب را رقم زد.[۱۴]- [۱۵]

گسترش سرمین‌های تحت نفوذ و حکمرانی سلجوقیان در سدهای بعد، انحطاط امپراتوری سلجوقی را پیش آورد و با انقسام حوزه‌های حکمرانی و ناکارآمدی در اداره سرزمین‌های تحت حکومت و ضعف تجارت و قشون آغاز شد؛ از یکپارچگی امپراتوری سلجوقی زمان طغرل- آلپ ارسلان و ملک شاه و…، حکومت سلجوق‌های کرمان- شام و عراق- خراسان- روم به وجود آمدند؛ در ایران میراث‌دار امپراتوری سلجوقی، حکومت محلی و منطقه‌ای اتابکان است؛[۱۶] با ضعف در کشورداری سلجوقیان روم و ظهور حکمرانی‌های منطقه‌ای، امپراتوری عثمانی در آناتولی توسط عثمان یکی که از قبیله قایی ترکان اوغوز و یکی از سرداران سلجوقی بود، تأسیس شد.(۱۲۹۹ میلادی)[۱۷] عثمانیان هم مانند سلجوقیان به عنوان «غازیان اسلام» جنگ با بیزانس را ادامه دادند و با دست به دست گشتن شهرهای منطقه غربی آناتولی توسط آنان و حکمرانان بیزانسی، بخش عمده‌ای از سرزمین‌های آناتولی توسط ایلخانان مغولی تصرف و به امپراتوری مغولان ضمیمه شد. همچنین از نظر تقسیمات کشوری، عثمانیان به تأسی از سلجوقیان مناطق تحت حاکمیت خود را به ۳۲ ولایت تقسیم کردند. آنان نیز نظام اقطاعی را که یادگار دوران غزنویان و سلجوقیان بود، برای شیوه اداره کشور به اجرا گذاشتند. امپراتوری سلجوقی در کنار میراث سیاسی و فرهنگی، دوره‌ای است که باورهای صوفیانه دینی در شرق شکل گرفته‌اند؛ مکتب خراسان- تصوف مولانا- عرفان ابن عربی و فرقه‌های معنوی که ریشه در قرائت زاهدانه از اسلام و آموزه‌های شمنیستی ترکان باستان دارد و در دوره اسلامی از شیخ زاهد گیلانی- شیخ صفی الدین اردبیلی و…  شروع و با گذار از تحولات شهودی و متصوفانه حروفیه- نقشبندیه- بابایان(دده‌ها) و اخی‌ها به عرفان یونس امره و احمد یسوی در آناتولی اسلامی شده سلجوقیان می‌رسد. این انگاره‌ها، در ایران مکتب‌های اشراقی و صدرایی را شکل می‌دهد و در قلمرو عثمانی، در سالیان بعد صوفیه بکتاشیه- علوییه و… به وجود می‌آیند و در امپراتوری صفویه و عثمانی الهام بخش قشون‌های «ینی چری» و «قزلباش» می‌شوند. تحولات تاریخی صوفیه، از مسائلی هستند که پدیداری و ساماندهی تصوف را وام‌دار عصر سلجوقی می‌سازند. [۱۸]

دوران ضعف و فروپاشی اولیه امپراتوری سلجوقی و ظهور حکمرانی عثمانیان یعنی قرن چهاردهم، دوران برخورد چندین حکومت- امیرنشین و امپراتوری با هم است؛ از سویی جنگ‌های صلیبی دو نیروی نظامی‌سلجوقی- عثمانی و بیزانسی را رو در روی هم قرار داده است؛[۱۹] از طرفی تیموریان به گسترش مناطق تحت نفوذ خود پرداختند[۲۰] و ظهور سلسله ایوبیان از سویی و ورود مغولان به صحنه جنگی و سیاسی آناتولی، عصر تازه‌ای را برای کشورهای ایران- عثمانی- بلاد عرب و… به وجود آورد.[۲۱]

در استمرار تاریخی اسلامی شده «مفهوم ایرانی حکومت و سلطنت» که به واسطه امپراتوری سلجوقیان و با ادغام حکمرانی و کشورداری ترکی- مغولی،[۲۲] به دوره ایلخانان رسیده است،[۲۳] «رشیدالدین حکومت ایران را وارث پادشاهی قدیم این ملک می‌داند و چنانکه یاد شد، ایلخان را «پادشاه اسلام» و در عین حال «خسرو ایران و وارث ملک کیان» می‌نامد و می‌گوید که عهد دولتش «مغبوط و محسود ادوار و اردوان و افریدون و نوشیروان بود… قلمرو سلطنت ایلخان در نظر رشیدالدین نه یک «اولوس»(قلمرو اتباع) مغولی، بلکه «ملک کیان» و کشور ایران یا «ممالک ایران» است که فراخنای ولایاتش «از سرحد آب آمویه تا تخوم روم و از آب جیحون تا اقاصی مصر» است…»[۲۴]

در همان دوران است که سرنوشت قرن‌های بعد برای تجارت- سیاست و فرهنگ جهانی تعیین می‌شود و شرق جهان در برابر غرب قرار می‌گیرد و دنیا به همآوردی‌های فرهنگی و تجاری و سیاسی دست می‌یابد. نخستین تجارت جهانی را امپراتوری مغول پایه گذاری می‌کند و بازرگانان کشورهای مختلف به تبادل کالا و رفت و آمد در سرزمین‌های مختلف شرقی و غربی می‌پردازند.

آغاز جنگ‌های صلیبی در واکنش به اقتدار سلجوقیان در آناتولی (روم شرقی/آسیای صغیر) و با هدف پس گرفتن این مناطق از ترکان مسلمان سلجوقی آغاز می‌شود.[۲۵] از نتایج جنگ‌های صلیبی، انتقال قسطنطنیه رومی (کنستانتینوپول باستانی) به امپراتوری عثمانی و اسلامی‌سازی آن توسط سلطان محمد دوم عثمانی در اسلامبول است؛(۲۹ مه ۱۴۵۳ میلادی) همچنانکه در جهان غرب، تغییراتی که جنگ‌های صلیبی در موقعیت‌های حکومتی و امور فرهنگی و دینی به وجود آورد، رنسانس- اصلاح دینی و ظهور سیاست مدرن را برای تمدن انسانی به ارمغان آورد.

دوره دیگری از تاثیرات امپراتوری سلجوقی و فروپاشی آن با تأسیس امپراتوری صفویه در ایران، به وجود آمد؛ صفویان ریشه در قبایل ترکی دارند؛ ترکانی که در سرزمین‌های آذربایجان و آناتولی به صورت قبیله‌های مختلف زندگی می‌کردند؛ در جابجایی‌های دینی و سیاسی، به تعبیر راجری سیوری، «خداوندگاران اردیبل» یعنی شیخ صفی در اردبیل خانقاهی از آن خود ایجاد می‌کند و به تبلیغ تصوف می‌پردازد.[۲۶] درواقع، بخشی از مهاجرت‌هایی که توسط فرماندهان سلجوقی در شهرهای آناتولی و برای اسلامی- ترکی سازی منطقه انجام گرفته بود، توسط شاه اسماعیل و دیگر داعیان شیخ صفی و خلیفه‌های معنوی او، به مناطقی از ایران در آذربایجان و گیلان برگردانده شده و عده‌ای از آنها قوای «قزلباش» را تشکیل دادند، در تغییرات تاریخی، نواده او- اسماعیل- به کمک قزلباشان ترک که از شهرهای آناتولی تحت حکمرانی آق قویونلوها- که فرمانروایان آذربایجان، خراسان و… بودند،[۲۷] حکومت صفویه را در تبریز به تاریخ ۱۵۰۱ میلادی تأسیس می‌کند.[۲۸] مهاجرت و استقرار ترکان قره قویونلو و آق قویونلو که از نظر هویتی- زبانی و زادگاه از مناطق تحت سلطه سلجوقیان و ایلخانان در آذربایجان و آناتولی(فعلی) بودند،[۲۹] با حفظ نظام اداری و لشکری سلجوقی، شکل و صورت تازه‌ای به تجارت- سیاست و اقتصاد در این مناطق داد؛[۳۰] همچنین در آن دوران نخستین گروه تاجران از ونیز برای انعقاد قراردادهای تجاری وارد تبریز شدند.

معارضه اصلی که ریشه در گسترش حوزه قدرت در عصر سلجوقی دارد، میان صفویه و عثمانیان در مناطق به ارث رسیده از امپراتوری سلجوقی در بخش‌هایی از ایران و آناتولی، جنگ‌ها- معاهدات- صلح‌ها و روابط تجاری و سیاسی سیصد ساله‌ای را به وجود آورد. در واقع روابط جنگی و سیاسی و تجاری میان عثمانیان و صفویان، برای گسترش حوزه‌های اقتدار و دستیابی به منابع تجاری بود؛ تعارضات و تقابل میان این ترکان هم تبار و ترکان ازبک، که در شکل معارضات مذهبی سنی- شیعه پدید آمد، سودای تحکیم اقتدار داشت و از هیچ انگیزه قومیتی برخوردار نبود. با این حال، در هر دو حکومت عثمانی و صفوی، میراث مشترک ترکی- فارسی و عربی در زبان و آداب و رسوم محلی همراه با سیستم اداری در مالیات گرفتن و اداره اجتماع ایران و عثمانی، بر پایه سیستم اداری امپراتوری سلجوقی پایه‌گذاری شده بود؛[۳۱] وجود نهاد وزارت- شیخ الاسلام- انتظام قشون و… از این موارد هستند.[۳۲] از صفویه تا قاجاریه و عثمانیان، اوضاع مناطق ایران- آناتولی شکل و صورت دیگری به خود می‌گیرد. با این اوضاع و مسایل، میراث سرزمینی- فرهنگی و سیاسی امپراتوری سلجوقی به عصر مدرن و دوران معاصر وارد می‌شود.

فرجام سلجوقی سازی(قرن یازدهم) مناطق مورد بحث، در بازی‌های دیپلماتیک شرق و غرب در قرن بیستم و به دنبال آشنایی «ممالک محروسه ایران» در عصر قاجاریه و «امپراتوری عثمانی» در دوره عبدالحمید- به تعبیر محمدامین رسول زاده در «وابستگی مادی و معنوی امپراتوری عثمانی و ایران»[۳۳]- با جهان مدرن رقم خورد؛ با پشت سر گذاشتن تنطیمات، مشروطیت اول و دوم در عثمانی و تأسیس جمهوری ترکیه و بنیان مشروطیت و دولت ملی مدرن در ایران، «بازی بزرگ» در اوایل قرن بیستم کلید خورد[۳۴] و چهره‌ای تازه از خاورمیانه که میراث‌دار سلجوقیان از نبرد دندانقان تا جنگ ملازگرد در گذار تحولات سیاسی- تجاری و جابجایی‌های جمیعتی و تغییر حکمرانان بود، آغاز شد؛ اوایل قرن بیست و یکم سرزمین‌های تحت حکمرانی و تصرف شده امپراتوری سلجوقی، در شکل دولت- مدرن ایران و دولت- ملت ترکیه در صحنه‌های سیاسی و دیپلماتیک و فرهنگی حضور پیدا کردند؛[۳۵] به دنبال این تحولات تمدنی، مناقشات، تبادلات، ایده‌ها و گفتمان‌های نوین، مسال ژئوپلتیک تازه‌ای را در منطقه پدید آورد؛[۳۶] مسائلی که ریشه در هزار سال قبل و ورود سلجوقیان به منطقه و پیامدهای فرهنگی- تمدنی و سیاسی- تجاری امپراتورس سلجوقی دارد.[۳۷]

ایران مدرن و ترکیه نوین- دو کشور اصلی وارث امپراتوری سلجوقی و محور حوادث تاریخی و رویدادهای سیاسی و فرهنگی هزاره اخیر- که از ریگ‌زار سنت قدمایی سیاست- دیانت و حکمرانی غازیان سلجوقی/عثمانی و قزلباشان صفویه/خودکامگی قاجاری، به تلاطمات دیپلماسی و تجارت جدید قرن نوزدهم پرتاب شده بود، سده‌ای پیش در مأمن مدرنیت و نوسازی وارد جهان معاصر شدند[۳۸] و در اواخر قرن بیستم، هر کدام به طریقی در سنت‌گرایی اسلامیزاسیون نوعثمانی در ترکیه[۳۹] و بنیادگرایی خودکامه شیعی در ایران، گرفتار شدند.[۴۰]

منابع:
[۱] – دهخدا در «لغتنامه» می‌نویسد: «دندانقان، شهرکیست [به خراسان] اندر حصاری، مقدار پانصد گام درازی اوست اندر میان بیابان و بیرون از وی منزلگاه کاروان است.(حدود العالم). شهرکی‌ست در نواحی مرو شاهجان میان سرخس و مرو و فعلاً خراب است و جز یک رباط و یک مناره از آن باقی نمانده‌است.(معجم البلدان). شهری به ناحیه مرو شاهجان بوده ‌است به فاصله ده فرسنگی جنوب غربی آن بر جاده بین مرو و سرخس کوچک ولی مستحکم.»
[۲] – تاریخ بیهقی/۶۴۹(چاپ یاحقی).
[۳] – زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی/۶.
[۴] – نک: «اصطلاحات اداری دوره غزنوی و سلجوقی»، حسن انوری، انتشارات طهوری، تهران، ۱۳۵۵؛ «وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی»، عباس اقبال، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۸.
[۵] – به نقل از: «تاریخ‌نگاری فارسی»/۲۹۲.
[۶] – اوغوزها (ترکمن ها)/۲۰۹.
[۷] – نک: «دیوانسالاری در عهد سلجوقی»، کارلا کوزنر، ترجمه یعقوب آژند، نشر امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۳.
[۸] – ساسانیان و هون ها/۳۲۹.
[۹] – فدرت سیاسی در اندیشه ایرانی از فارابی تا نائینی/۳۷.
[۱۰] – تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران/۱۱۳.
[۱۱] – نک: «مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن»، نورالله کسایی، نشر امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۳.
[۱۲] – نک: «معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان»، غلامعلی حاتم، نشر جهاد دانشگاهی، تهران، ۱۳۹۰.
[۱۳] – نبرد ملازگرد، برخورد سوم تاریخی میان شرق و غرب است؛ برخورد اول در دوران باستان میان هخامنشیان و یونانیان اتفاق افتاد. برخورد دوم را ساسانیان و رومی ها به وجود آوردند. برخورد چهارم میان مغولان و غرب پیش آمد. برخورد پنجم را عثمانیان و بیزانس باعث شدند. برخورد ششم در تلاقی غرب مدرن و امپراتوری های سنتی قاجاریه و عثمانی پیش آمد و سرآغاز تجدد و نوگرایی در شرق شد.
[۱۴]- MALAZGİRT meydan savaşı; ANADOLU’NUN FETHİ Selçuklular dönemi; ANADOLU SELÇUKLULARI- Ortaçağ Ortadoğusu’nda Saray ve Toplum.
[۱۵] – الکامل فی تاریخ/۸/۳۸۸.
[۱۶] – برای نقش ارتباطی و مرکزی مناطق تحت حاکمیت وارثان سلجوقی در آذربایجان و آناتولی، نک: AZERBAYCAN ATABEGLERİ DEVLETİ(۱۱۳۶-۱۲۲۵), ZİYA BÜNYADOV, ÇEVİREN: İLYAS KEMALOĞLU, TEAS PRESS, İSTANBUL, 2017.
[۱۷] – نک: «تاریخ عثمانی»، ۵ جلد، اسماعیل حقی اوزون چارشی لی، ترجمه ایرج نوبخت، انتشارات کیهان، تهران، ۱۳۷۷؛ «تاریخ امپراطوری عثمانی»، «امپراطوری عثمانی و ترکیه جدید»، استانفورد جی. شاو- کورال ازل، ترجمه محمود رمضان زاده، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۰.
[۱۸] – نک: «صوفیان نخستین در ادبیات ترک»، فؤاد کوپریلی، ترجمه توفیق سبحانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۸۵؛ «ریشه های افسانه های مربوط به حاجی بکتاش ولی بنیانگذار طریقت بکتاشیه»، فواد کوپرلو، ترجمه محمدتقی امامی خویی، نشر گستره تاریخ و ادبیات، تهران، ۱۳۶۴؛ «مولویه بعد از مولانا»، عبدالباقی گولپینارلی، ترجمه توفیق سبحانی، انتشارات کیهان، تهران، ۱۳۶۶.
[۱۹] – نک: «تاریخ جنگهای صلیبی»، ۳ جلد، استیون رانسیمان، ترجمه منوچهر کاشف، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۸۴.
[۲۰] – TİMURU İRAN’INDA İKTİDAR, SİYASET VE DİN, BEATRICE FORBES MANZ, Çeviren: Dilek Şendil, türkiye iş bankası, İstanbul, 2013.
[۲۱] – İRAN MOĞOLLARI- SİYASET, İDARE VE KÜLTÜR İLHANLILAR DEVRİ, ۱۲۲۰-۱۳۵۰, BERTOLD SPULER, Çevien CEMAL KÖPRÜLÜ, TÜRK TARİH KURUMU, ANKARA, 2011. «تاریخ مغول در ایران- سیاست، حکومت و فرهنگ دوره ایلخانان»، برتولد اشپولر، ترجمه محمود میرآفتاب، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۱٫
[۲۲] – UMUMİ TÜRK TARİHİNE GİRİŞ, A. ZEKİ VELİDİ TOGAN, TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, İSTANBUL,2019.
[۲۳] – تاملی در اسامی فرمانروایان سلجوقی نظیر «غیاث الدین کیخسرو اول»، «عزالدین کیکاوس اول»، «علاء‌الدین کیقباد اول» و… تاثیر فرهنگ و تمدن ایران پیشااسلام را نشان می‌دهند.
[۲۴] – خواجه رشیدالدین فضل الله/۲۲۰.
[۲۵] – اخبار سلاجقه روم/شصت و هشت.
[۲۶] – ایران عصر صفوی/۱؛ همچنین نک: «صفوه الصفا»، ابن بزاز اردبیلی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، نشر مصحح، تبریز، ۱۳۷۳؛ «شیخ صفی و تبارش»، احمد کسروی، تهران، ۱۳۰۴.
[۲۷] – نک: «قاراقویونلوها و آغ قویونلوها»، توفیق نجفلو، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، نشر اختر، تبریز، ۱۳۹۰.
[۲۸] – برای آگاهی از همراهی قبایل ترک آناتولی با شاه اسماعیل، نک: «نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی»، فاروق سومر، ترجمه احسان اشراقی و محمدتقی امامی خویی، نشر گستره، تهران، ۱۳۷۱.
[۲۹] – ANADOLU BEYLİKLERİ VE AKKOUNLU, KARAKOYUNLU DEVLETLERİ, İSMAİL HAKKI UZUNÇARŞILI, TÜRK TARİH KURUMU, ANKARA, 2011.
[۳۰] – برای شناخت شیوه کشورداری صفویان، نک: «نظام ایالات در دوره صفویه»، رهر برن، ترجمه کیکاووس جهانداری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۴۹.
[۳۱] – نک: «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی»، محمدامین ریاحی، انتشارات پاژنگ، تهران، ۱۳۶۹.
[۳۲] – برای علل انحطاط سلسله صفویه، نک: «ایران در بحران- زوال صفویه و سقوط اصفهان»، رودی متی، ترجمه حسن افشار، نشر مرکز، تهران، ۱۳۹۷.
[۳۳] – نک: «ترک های ایران»، محمدامین رسول زاده، ترجمه و تحقیق: علی اصغر حقدار.
[۳۴] – نک: «صلحی که همه صلح ها را بر باد داد- فروپاشی امپراتوری عثمانی و شکل گیری خاورمیانه معاصر»، دیوید فرامکین، ترجمه حسن افشار، نشر ماهی، تهران، ۱۳۹۵؛ «سیاست اروپا در ایران»، محمود افشار یزدی، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، نشر بنیاد موقوفات افشار، تهران، ۱۳۸۹؛ «ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم»، ۳ جلد، رحیم رئیس نیا، نشر اختر، تبریز، ۱۳۷۴.
[۳۵] – برای آگاهی از نقش تصوف بکتاشیه در جمهوریت ترکیه مدرن، نک: «ریشه های افسانه های مربوط به حاجی بکتاش ولی بنیانگذار طریقت بکتاشیه»، فواد کوپرلو، ترجمه محمدتقی امامی خویی، نشر گستره تاریخ و ادبیات، تهران، ۱۳۶۴؛ «مولویه بعد از مولانا»، عبدالباقی گولپینارلی، ترجمه توفیق سبحانی، انتشارات کیهان، تهران، ۱۳۶۶.
[۳۶] – نک: «خاورمیانه- دو هزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز»، برنارد لوئیس، ترجمه حسن کامشاد، نشر نی، تهران، ۱۳۹۶.
[۳۷] – نک: «برخورد تمدن ها- چالش سنت و مدرنیته»، برنارد لوئیس- کارت آرمسترانگ و دیسلاو ژیگولسکی، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، انتشارات مازیار، تهران، ۱۳۸۲.
[۳۸] – نک: «ظهور ترکیه نوین»، برنارد لوئیس، ترجمه محسن علی سبحانی، ناشر مولف، تهران، ۱۳۷۲.
[۳۹] – نک: «ترکیه؛ جمهوری سرگردان- بررسی روابط دینداران و سکولارها در جامعه ترکیه»، محمد نورالدین- حسین موسوی، مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خارمیه، تهران، ۱۳۸۳؛ «سکولاریسم و دموکراسی اسلامی در ترکیه»، م. هاکان یاووز، ترجمه احمد عزیزی، نشر نی، تهران، ۱۳۸۹.
[۴۰] – نک: «افسانه های مرزی ۱۸۰۴- ۱۹۴۶»، فیروزه کاشانی ثابت، ترجمه کامران کلانکی، نشر کتابسرا، تهران، ۱۳۸۹. ترجمه به ترکی:
SINIR KURGULARI- İRAN ULUSUNUN ŞEKİLLENMESİ(۱۸۰۴-۱۹۴۶), Firoozeh kashani- sabet, çeviren: duygu şendağ, İstanbul bilgi üniversitesi yayınları, ۲۰۱۸٫
«مقاومت شکننده- تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی»، جان فوران، ترجمه احمد تدین، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۹۲؛ «خمینیسم- جستارهایی درباره جمهوری اسلامی»، یرواند آبراهامیان، ترجمه کسری امیرشاهی، نشر روناک، هلند، ۲۰۱۹.