دیپلماسی ناکارآمد آب با همسایه‌ها؛ وزیر خارجه جمهوری اسلامی از طالبان شکایت و از ترکیه خواهش می‌کند

در حالی‌ که عدم پرداخت حقابه‌ توسط طالبان و سدسازی‌های ترکیه، بحران ریزگردها و بی‌آبی را در ایران تشدید کرده، وزیرخارجه جمهوری اسلامی می‌گوید، از طالبان شکایت بین‌المللی می‌کند ولی سدسازی ترکیه را تنها «غیرقابل قبول» می‌داند.

حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه جمهوری اسلامی امروز سه‌شنبه ۲۰ اردیبهشت‌ در نشست علنی مجلس شورای اسلامی در واکنش به انتقاد نماینده مهاباد به سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه گفت: «برای ما در ایران قابل قبول نیست کشور ترکیه اقداماتی را در حوزه سدسازی انجام بدهد و نتیجه آن مشکلاتی برای مردم ایران و منطقه شود و همچنین در میزان ورود آب به کشور تاثیر منفی بگذارد.»

وزیر خارجه جمهوری اسلامی با تاکید بر اینکه این موضوع سه‌ بار در دیدار حضوری در نیویورک و تهران با وزیر خارجه ترکیه مطرح شده، بیان کرد که از همتای خود درخواست کرده تا به رسم همسایگی، نسبت به سدسازی‌های رودخانه ارس، توجه جدی داشته باشند. ضمن اینکه هیچ قرارداد دوطرفه‌ای بین ایران و ترکیه در حوزه سدسازی وجود ندارد.

وی در توضیح پاسخ مقامات دولت ترکیه نیز گفته که مقامات این کشور مدعی هستند سدسازی‌ها در مناطق کوهستانی بود و صرفاً برای مصارف برق آبی است. امیرعبداللهیان که امروز خود را از مخالفان اصلی این طرح نشان داده، اشاره کرد که وزیر خارجه ترکیه می‌گوید: «ما هیچ نیازی به این آب نداریم و آب را در زمستان ذخیره و در تابستان آن را رها می‌کنیم.»

وزیر خارجه جمهوری اسلامی همچنین تشکیل کمیته مرزی مشترک با ترکیه برای اولین‌ بار در طول تاریخ در حوزه مباحث آبی را مهمترین کاری دانست که دولت سیزدهم در این ۴ ماه انجام داده است. او در ادامه به اولین سفر تیمی از کارشناسان وزارت خارجه به ترکیه اشاره کرد و افزود که به زودی هیئتی از ترکیه به ایران سفر می‌کند.

او نیز به روش رایج دولتمندان جمهوری اسلامی دولت‌ قبلی را مقصر دانست و از عملکرد دولت حسن روحانی در مورد موضوع آب انتقاد کرد و یادآور شد که اگر در گذشته انفعال وجود داشته، دولت رئیسی در ۸ ماهه گذشته اقدامات متفاوتی داشته و «رئیس جمهور» به او و وزیر نیرو دستورات اکیدی جهت پیگیری این مسئله داده است!

امیرعبداللهیان گفت که از وضعیت سدسازی‌های ترکیه بر روی ارس و دجله و فرات «قانع نیستیم» و «نباید بگذاریم برخی کشورها از جمله ترکیه از فضای‌ عدم وجود یک ساز و کار بین‌المللی در راستای تغییر شرایط زیست‌ محیطی چه در ایران و چه در عراق استفاده کنند.»

این مقام ارشد وزارت خارجه درباره اینکه چرا از ترکیه شکایت بین‌المللی نمی‌شود، گفت: «اگر ترکیه جزو کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک بود می‌توانستیم موضوع را پیش ببریم، اما آنچه که امروز در اختیار است از طریق تشکیل کمیته مشترک مرزی و همچنین مناسبات و دیپلماسی دوجانبه است که می‌توان از این طرق این مسئله را پیگیری کرد.»

این مواضع درباره بحران آب بین ایران و ترکیه در حالیست که وی در مورد واکنش به عدم پرداخت حقابه هیرمند از سوی طالبان می‌گوید، «طالبان حقابه ایران را ندهد، اقدام قانونی و بین‌المللی می‌کنیم.»

حسین امیرعبداللهیان با اشاره به ادعای طالبان مبنی بر محفوظ بودن حقابه ایران، گفت که در پی نشست کمیساریای مرزی ایران و افغانستان که چندی پیش و در دوره سرپرستی هیات حاکمه موقت افغانستان برگزار شد، «بالاخره بخشی از آب سد کمال‌خان آزادسازی شد.»

او پذیرش طالبان در مورد ارسال حقابه ایران را نکته مثبت و مهمی خواند که می‌تواند «از مصادیق راستی‌آزمایی هیئت حاکمه موقت افغانستان» باشد.

هرچند که امیرعبدللهیان در ادامه به بخشی از کارشکنی‌ها نیز اشاره کرد و افزود که دو هفته پیش در تماس تلفنی با سرپرست وزارت خارجه افغانستان گفته بود «کارشناسان ما قرار است از رودخانه بالادستی سد کجکی بازدید کنند» اما  همزمان افزود که  «تا الان هیات حاکمه موقت افغانستان در عمل کمکی نکرده است.»

وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی تاکید کرد که «اگر هیات حاکمه موقت افغانستان قادر به اجرای این مسئله نباشد، دولت ایران از تمام مسیرهای قانونی دیپلماسی و بین‌المللی استفاده خواهد کرد.»

سخنان ضد و نقیض و بی‌فایده وزیر خارجه جمهوری اسلامی در سیاست منطقه‌ای و بین‌الملل در امور آب در حالیست که او روز گذشته نیز در نشست با رسانه‌های داخلی و خارجی با اشاره به موضوع ریزگردها و بحران‌های محیط‌ زیست، گفته بود:‌ «وضعیت مردم در این زمینه مناسب نیست و این ثابت می‌کند که ما باید به صورت مشترک با هم کار کنیم و بدترین کار سیاسی‌کردن موضوعی چون آب است.»

امیرعبداللهیان که در مورد «پروژه گاپ» ترکیه، نداشتن قرارداد رسمی را از مشکلات کار می‌دانست، در اینباره گفت: «در مورد هیرمند به جهت اینکه قرارداد رسمی داریم اگر تخلفی انجام شود می‌توانیم از مجامع بین‌المللی پیگیری کنیم، اما الان در نقطه‌ای قرار داریم که طرف افغانستانی نسبت به حقابه ما اعتراف می‌کند و می‌گوید این کار را انجام می‌دهد!»

سال‌هاست که دولت ترکیه، پروژه «گاپ» یا همان طرح آناتولی جنوب شرقی را که به زبان تُرکی استانبولی، Guneydogu Anadolu Projesi و به صورت خلاصه GAP خوانده می‌شود، در دست اقدام دارد.

بر اساس این پروژه، قرار است مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برق‌آبی در بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، ساخته شود.

نکته اینجاست که رودهای دجله و فرات از بالادست ترکیه سرچشمه گرفته و در عراق که بهم می‌رسند، شط‌العرب را تشکیل می‌دهند و پس از آن به هورالعظیم در ایران می‌ریزند که بخش مهمی از آن در سال‌های اخیر خشک شده. نکته دیگر اینکه دولت ترکیه برای اجرای کامل این طرح سی سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار بودجه در نظر گرفته است.

در این طرح که از آبان‌ماه گذشته افتتاح شده، ۱۹ سد برق‌آبی در پروژه سد «ایلیسو» احداث خواهد شد. رجب طیب اردوغان روز بازگشایی این پروژه گفته بود: «سد ایلیسو بهترین جواب برای دشمنان قسم خورده ترکیه است.»

کارشناسان محیط‌ زیست معتقدند، سدسازی و اقدام به آبگیری سدها توسط ترکیه، خشکسالی در عراق، سوریه و ایران و نابودی تالاب‌ها و تشدید بحران ریزگردها را به دنبال خواهد داشت و به نابسامانی خاورمیانه در زمینه محیط‌ زیست و کمبود و نبود آب دامن خواهد زد.

اینهمه در حالیست که بر مبنای قوانین، ترکیه باید به تعهدات و چارچوب‌های حقابه رودها پایبند بماند و از انسداد آب متعلق به دیگر کشورهای همسایه بپرهیزد. به اعتقاد کارشناسان، در صورت تداوم این روند و عدم رها ساختن آب به سوی پایین‌دست از جمله منطقه هورالعظیم، تغییرات اقلیمی و خشکسالی به ویژه در کشورهای غرب آسیا به یکی از منازعات سیاسی جدی در منطقه تبدیل خواهد شد.

از طرف دیگر ماه گذشته که گرد و غبار بی‌سابقه‌ ۲۶ شهر ایران را فرا گرفت و تهران به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی شد، حرف و حدیث‌هایی مبنی بر تأثیر عمده سد «ایلیسو» در ترکیه بر گسترش و افزایش گرد و غبار و ریزگردها مطرح شد.

رییس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی نیز در رابطه با گفتگو و تفاهم با کشورهای همسایه بر سر این موضوع، چندی پیش گفته بود: «باید با ترکیه درباره پروژه گاپ تعامل می‌کردیم. همانطور که در داخل از ایجاد چاه‌های غیرمجاز غفلت شد و حالا تعدادشان به اندازه چاه‌های مجاز رسیده، در این زمینه هم ضعیف برخورد شده است.»