کیهان آنلاین – ۵ اردیبهشت ۹۳ – یکی از چند پروژه هسته‌ای ماجراجویانه جمهوری اسلامی ایران، ایجاد یک رآکتور آب سنگین در اراک است. در حالی که دولت ایران می‌توانست برای نیازهای تحقیقاتی برنامه هسته‌ای خود از یک رآکتور آب سبک استفاده کند، گزینه رآکتور آب سنگین را با هزینه بسیار بالا ، بدون شک با در نظر گرفتن اهمیت نظامی آن، انتخاب کرد که مستلزم ایجاد یک واحد تولید آب سنگین است. تولیدات این کارخانه که در نزدیکی اراک ایجاد شده است هیچ مصرف دیگری بجز این رآکتور یا رآکتورهای دیگر با آب سنگین ندارد. این رآکتور که ساختمان آن به پایان نرسیده، یکی از موضوعاتی است که به علت کاربرد نظامی آن، در مذاکرات تیم هسته‌ای رژیم ایران با گروه پنج بعلاوه یک مورد بحث قرار گرفته و باید راه حلی که قابل قبول برای هر دو طرف باشد برای آن پیدا شود.
هدف از ساخت رآکتور اراک
در گزارشی که دولت جمهوری اسلامی در سال ۲۰۰۳ به آژانس بین المللی انرژی اتمی ارائه کرده، هدف از ساخت رآکتور اراک را انجام تحقیقات هسته‌ای و تولید رادیوایزوتوپ‌هائی که در پزشکی و صنعت کاربرد دارد، اعلام کرده است. ایران در حال حاضر از تنها یک رآکتور با آب سبک به قدرت ۵ مگاوات استفاده می‌کند (دو رآکتور کوچک دیگر نیز در مرکز تکنولوژی هسته‌ای اصفهان در دست بهره‌برداری است که کاربرد زیادی ندارند). این رآکتور در دهه ۱۹۶۰ توسط دولت آمریکا در چارچوب برنامه “اتم برای صلح” در اراضی امیرآباد ایجاد شده بود. قدرت پائین این رآکتور و محل ایجاد آن که اکنون در یکی از مناطق مرکزی شهر تهران قرار دارد موجب شده است که مسئولین از مدتی پیش به فکر ایجاد یک رآکتور با قدرت بیشتر و دور از مراکز پرجمعیت بیافتند. اینکه ایران یک رآکتور با قدرت بیشتررا برای انجام تحقیقات انتخاب کرده ، طبیعی به نظر می‌رسد اما گزینه آب سنگین، نظر کشورهای پنج بعلاوه یک را به خود جلب کرده است.
استدلال مقامات جمهوری اسلامی این است که چون یک رآکتور با آب سبک، به اورانیوم غنی شده نیاز دارد که در زمان برنامه‌ریزی برای ساخت این رآکتوردر ایران موجود نبوده و امکان وارد کردن آن نیز به علت تحریم‌ها وجود نداشته است، ایران تصمیم به ایجاد رآکتور آب سنگین و سوخت اورانیوم طبیعی گرفت.
رآکتورهای آب سنگین
این نوع رآکتورها که اولین آنها در جریان جنگ دوم جهانی در آمریکا ساخته شد، تا کنون در کشورهای مختلف جهان مورد استفاده قرار گرفته است. سوخت این رآکتور اورانیوم طبیعی و مدراتور آن آب سنگین است. از نظر عملیاتی، استفاده از این رآکتور ساده‌تر از رآکتورهای آب سبک است. این رآکتور می‌تواند همچنین با قدرت زیاد برای نیروگاه‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار گیرد. کشور کانادا سازنده عمده نیروگاه‌های هسته‌ای با رآکتور آب سنگین است و از آنها در کشور خود بهره برداری کرده و در چند کشور دیگر نیز به ایجاد آنها اقدام کرده است.
رآکتورهای آب سنگین از سوی دیگر وسیله خوبی برای تولید پلوتونیوم با ایزوتوپ مناسب برای ساخت سلاح هسته‌ای است. هندوستان و اسرائیل از جمله کشورهائی هستند که از این نوع رآکتور برای تولید سلاح هسته‌ای استفاده کرده‌اند. از نظر کشورهای پنج بعلاوه یک اینکه ایران گزینه رآکتور آب سنگین را انتخاب کرده نشانه آن است که دولت جمهوری اسلامی می خواهد علاوه بر گزینه تهیه سلاح هسته‌ای با اورانیوم غنی شده، از گزینه استفاده از پلوتونیوم رآکتور آب سنگین نیز استفاده کند.
واحد تولیدی آب سنگین در خنداب در نزدیکی اراک
وضع کنونی رآکتور آب سنگین اراک و تاسیسات جانبی آن
در حال حاضر عملیات ساختمانی رآکتور آب سنگین اراک بآبآآ یبشیببه پایان رسیده و محفظه قلب رآکتور آماده جایگذاری سوخت است. همچنین عملیات نصب لوله‌های مدار خنک کننده، محفظه مدراتور آب سنگین، فشارنده، سیستم تصفیه آب و جرثقیل سقف محفظه رآکتور نصب شده است. عملیات باقی مانده شامل تجهیز اتاق کنترل، نصب ماشین تعویض سوخت، پمپ‌های خنک کننده مدار اصلی و ماشین جایگذاری سوخت در رآکتور است. برای تولید میله‌های سوخت رآکتور از شرکت روسی نیکیت (Nikiet ) کمک فنی گرفته شده است. این شرکت که طراح میله‌های سوخت رآکتورهای نیروگاه‌های هسته‌ای با آب سنگین روسی به قدرت ۱۵۰۰ مگاوات است، با انجام تغییراتی، آنها را برای رآکتور اراک تجدید طراحی کرده است. این میله‌های سوخت که بعدا” به صورت بسته‌های سوخت درخواهند آمد، در واحد تولید سوخت مرکز تکنولوژی هسته‌ای اصفهان ساخته خواهند شد. ارتفاع بسته‌های سوخت ۳۴۰ سانتیمتر است و ۱۵۰ بسته سوخت در محفظه اصلی رآکتور جایگزین خواهند شد. میله‌های سوخت که در این بسته‌ها جایگزین می‌شوند، دارای غلافی از زیرکونیوم هستند. واحد تولیدی زیرکونیوم مورد نیاز نیز در جنب کارخانه تولید آب سنگین ایجاد شده است.
وضع پیشرفت کار ساخت رآکتورآب سنگین اراک ، از نوامبر ۲۰۱۳ ، همان طور که در متن موافقت‌نامه بین جمهوری اسلامی و کشورهای پنج بعلاوه یک در ژنو مقرر شده، فعلا متوقف مانده است.
تجدید طراحی احتمالی رآکتور ۴۰ مگاواتی اراک
چنانچه اشاره شد، طرح این رآکتور به علت تولید پلوتونیوم در آن به میزان سالیانه حدود ۱۰ کیلوگرم، مورد بحث در مذاکرات جاری است. این مقدار پلوتونیوم برای ساخت یک تا دو سلاح هسته‌ای کافی است. با وجود اینکه تا کنون خبر رسمی در مورد توافق بر روی تغییرات در طرح رآکتور اراک که مورد پذیرش طرفین باشد انتشارنیافته است، ولی برخی خبرگزاری‌ها از طرحی خبر می‌دهند که از طرف جمهوری اسلامی مطرح شده و می‌تواند احتمالا” مورد قبول کشورهای پنج بعلاوه یک واقع شود. گفته می‌شود این طرح که ابتدا از سوی علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران پیشنهاد شده بود بر مبنای تغییر طراحی سوخت این رآکتور به سوخت اورانیوم غنی شده است. در این صورت قدرت رآکتور تا حدود ۲۰ الی ۳۰ مگاوات کاهش پیدا کرده ولی مدراتور آن کماکان آب سنگین خواهد بود. چنین رآکتوری سالیانه تنها حدود ۱ کیلوگرم پلوتونیوم تولید خواهد کرد و به این ترتیب نگرانی کشورهای پنج بعلاوه یک را از نظر تولید پلوتونیوم، تا اندازه‌ای رفع خواهد کرد. علی اکبر صالحی در مصاحبه‌هائی که در روزهای اخیر با رسانه‌های داخلی و خارجی انجام داده، از این طرح جدید که می‌تواند طرح آب سنگین اولیه را حفظ کرده و در عین حال نگرانی‌های کشورهای پنج بعلاوه یک را از نظر تولید پلوتونیوم برطرف سازد، پشتیبانی کرده است.
