کیهان آنلاین – ۲۸ اردیبهشت ۹۳ – در حالی که انتظار می‌رفت پس از ابراز خوش‌بینی‌های مکرر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، و همکارانش از یک سو و کاترین آشتون به نمایندگی از سوی کشورهای پنج بعلاوه یک، مذاکرات درباره مسئله هسته‌ای ایران به خوبی پیش رفته و در آینده نزدیک به نتیجه برسد، ناگهان در ظرف چند هفته گذشته این خوش‌بینی‌ها تبدیل به سنگربندی ، هشدارهای مکرر طرفین و تکرار مواضع اولیه دو طرف شده است. مثل اینکه ابری خاکستری، محیط مذاکره را در بر گرفته است.
بر پایه موافقت‌نامه ژنو، مذاکرات باید تا پایان ماه ژوئیه، یعنی دو ماه و چند روز دیگر به تصویب توافق‌نامه نهائی منجر شود. این در حالیست که هنوز فاصله مواضع دو طرف برای دستیابی به چنین توافقی زیاد است. طبق گفته عباس عراقچی از هیئت نمایندگی جمهوری اسلامی، پس از پایان گفتگوها ، در ۱۳ مورد اختلاف وجود دارد و تنظیم چارچوب موافقت‌نامه نیزکه قرار بود در این دور از گفتگوها تنظیم شود، با شکست روبرو شده است.
البته این امکان وجود دارد که مدت زمان این مذاکرات برای شش ماه دیگر تمدید شده و فرصت داده شود تا تلاش برای رسیدن به یک توافق جامع ادامه یابد. به طول انجامیدن مذاکرات برای کشورهای گروه پنج بعلاوه یک اهمیتی ندارد زیرا آنها فشاری را تحمل نمی‌کنند. اما برای ایران که وارد رکود اقتصادی سنگین شده و با تورم بالا، بیکاری و عدم توانائی خرید تجهیزات لازم برای به راه انداختن شریان‌های صنعتی کشور روبرو است، این موضوع اهمیت بسیار بیشتری دارد.
در دور چهارم مذاکرات رژیم ایران با کشورهای پنج بعلاوه یک که از ۱۳ تا ۱۶ مه جاری در سطح وزیر خارجه رژیم، جواد ظریف و کاترین آشتون و با شرکت کارشناسان دو طرف در شهر وین برگزار شد، به نظر می‌آید که موضع جمهوری اسلامی سخت‌تر شده است و این رویکرد از فشار رهبر، سپاه پاسداران و گروه‌های تندرو مانند “دلواپسان” ناشی می‌شود. در موافقت‌نامه ژنو (۲۴ نوامبر ۲۰۱۳) موضوعاتی مانند تعداد سانتریفوژها و تحقیق و توسعه برای افزایش بازده آنها ، رآکتور آب سنگین اراک و بازرسی‌های آژانس در سطحی بسیار بالاتر از سطح موجود، به عنوان مسائلی عنوان شده بود که مورد اختلاف است و باید در مذاکرات بعدی بر روی آنها توافق شود. در حالی که در آن زمان این طور به نظر می‌رسید که هیئت ایرانی مذاکره کننده در مذاکرات بعدی در جستجوی توافق با کشورهای گروه پنج بعلاوه یک بر سر این موضوعات خواهد بود، در هفته‌های اخیر مسئولان جمهوری اسلامی یکی پس از دیگری اعلام کردند که از دست‌آوردهای فناوری هسته‌ای موجود دست نخواهند برداشت و تنها روش‌های بازرسی شدیدتر برای اطمینان از صلح‌جویانه بودن برنامه هسته‌ای ایران را خواهند پذیرفت.
این موضع در ظرف هفته‌های گذشته از سوی رهبر جمهوری اسلامی، حسن روحانی رئیس جمهوری و علی لاریجانی رئیس مجلس اسلامی تکرار شد. به طور کلی نظر مسئولین کشور این است که دست‌آوردهای ایران در زمینه فناوری هسته‌ای از حق این کشور به عنوان عضو پیمان عدم گسترش سلاح هسته‌ای (NPT) سرچشمه می‌گیرد و نباید کنار گذاشته شود. روشن است که این استراتژی با توجه به پنهان‌کاری‌های مکرر جمهوری اسلامی، مورد قبول کشورهای پنج بعلاوه یک نیست و در نتیجه مذاکرات به سختی پیش می‌رود. به علت محرمانه بودن مذاکرات، آگاهی از جزئیات دقیق این گفتگوها امکان‌پذیر نیست و تنها می‌توان به گزارش‌هائی که در رسانه‌ها منتشر شده است بسنده کرد. طبق گفته عباس عراقچی، دور بعدی مذاکرات در سطح کارشناسی در ماه ژوئن در وین برگزار خواهد شد. در همین حال، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در یک مصاحبه مطبوعاتی در ۱۶ مه جاری، اختلافات در مذاکرات را عادی دانسته و گفته است که چون در این دور از مذاکرات بر خلاف دوره‌های گذشته، همه موضوعات قابل بحث بود، طبیعتا” بحث‌های تندی انجام گرفت ولی چون هر دو طرف به ادامه مذاکرات و دستیابی به یک توافق جامع پایبند هستند، می‌توان به آینده این گفتگوها امیدوار بود.
یکی از مشکل‌ترین موضوعاتی که مورد بحث قرار گرفت، ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم و تعداد سانتریفوژها بود. در حال حاضر، در ایران تعداد ۱۹۰۰۰ سانتریفوژ نصب شده که تعداد ۹۰۰۰ از آنها در دست بهره‌برداری هستند. گروه کشورهای پنج بعلاوه یک با غنی‌سازی در ایران در سطح ۵% و با ظرفیت پائین‌تری موافقت کرده است. موضوع ظرفیت غنی‌سازی از نظر کشورهای پنج بعلاوه یک از آنجا مهم است که با زمان گریز یعنی زمانی که ایران، اگر قصد ساخت سلاح هسته‌ای را داشته باشد، بتواند در این مدت زمان به آن دست یابد، رابطه مستقیم دارد. بنا بر این از نظر این کشورها، باید برای طولانی شدن زمان گریز، ذخیره اورانیوم غنی شده ایران به حداقل کاهش یابد.
ایران می‌گوید برای تهیه سوخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر و نیروگاه‌های هسته‌ای دیگری که ایجاد خواهند شد به بهره برداری از ۵۰ هزار تا ۱۰۰ هزار سانتریفوژ نیاز دارد. این در حالیست که روسیه تحویل سوخت برای رآکتور بوشهر را ضمانت کرده است و اگر ایران قصد ایجاد نیروگاه‌های هسته‌ای جدید داشته باشد (ایجاد یک نیروگاه هسته‌ای حدود ۱۰ سال طول می‌کشد و نیاز عنوان شده از سوی ایران فوریت ندارد)، سازنده نیروگاه معمولا” تحویل سوخت را ضمانت می کند. یک راه حل برای برون رفت از این مسئله که از سوی گروه بین‌المللی بحران (International Cricis Group) پیشنهاد شده آن است که با ایران برای بهره برداری از ۹۰۰۰ سانتریفوژ در دست بهره برداری توافق شود به شرط آنکه اورانیوم غنی شده به اکسید اورانیوم تبدیل شود که قابل استفاده برای ساخت سلاح هسته‌ای نیست. این گروه، در موارد دیگر مورد اختلاف نیز راه حل‌های جامعی برای برون رفت از بحران فعلی ارائه کرده است.
لوران فابیوس (Laurent Fabius) وزیر خارجه فرانسه در سفر اخیر خود به واشنگتن گفته است که تنها در صورتی که ایران حاضر به پائین آوردن سطح غنی‌سازی شود و نگرانی‌های دیگر جامعه بین‌المللی را بپذیرد، دستیابی به توافق جامع امکان‌پذیر خواهد بود.
در زمینه موضوع تحقیق و توسعه برای سانتریفوژها نیز اختلاف بین موضع ایران و طرف مقابل دیده می‌شود. در حالی که ایران تمایل دارد با انجام تحقیقات و توسعه همان طور که در طول سال‌های گذشته انجام داده ، بازده سانتریفوژ ها را بالا برده و با این روش تولید اورانیوم غنی شده را افزایش دهد، طرف مقابل درست به منظور کاهش تولید اورانیوم غنی شده، با این درخواست مخالف است و می‌خواهد که ایران برنامه تحقیق و توسعه خودرا در این زمینه محدود کند.
در زمینه رآکتور اراک، طرف ایرانی گزینه طرح پیشنهادی خود را بر اساس استفاده از اورانیوم غنی شده برای سوخت رآکتور، در جهت کاهش قابل ملاحظه تولید پلوتونیوم پیشنهاد کرده است. گفتگو در باره این طرح آغاز شده ولی هنوز به نتیجه قطعی نرسیده است. با توجه به اینکه این رآکتور در مرحله ساخت است و حدود سه سال تا آغاز بهره برداری فاصله دارد، توافق بر سر این موضوع، نسبت به موضوعات دیگر، فوریت ندارد.
ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای ایران در گذشته از دیگر مسائل بحث برانگیز بوده است. این موضوع که بخصوص از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیگیری می‌شود، یکی از چالش برانگیزترین موضوعات است. گروه کشورهای پنج بعلاوه یک در این دور از مذاکرات خاطرنشان کرده‌اند که نتایج بررسی‌های کنونی آژانس در این زمینه برای آنها از اهمیت زیادی برخوردار خواهد بود. آژانس این موضوع را از حدود ده سال پیش دنبال کرده اما هنوز به نتایج مثبتی نرسیده است. در دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد، ایران همکاری موثری در این زمینه انجام نداد. پس از روی کار آمدن روحانی، آژانس و ایران توانستند بر روی چند موضوع مورد درخواست آژانس از جمله بازدید بازرسان آژانس از چند واحد تولیدی و تحقیقاتی مانند تولید اورانیوم غنی شده به وسیله لیزر، ساخت چاشنی‌های فوق سریع که در انفجارهای هسته‌ای کاربرد دارد، توافق کنند (اقدامات هفتگانه). اما موضوعات مهم دیگری در لیست تقاضاهای آژانس است که هنوز به آن توجه نشده است. از جمله این موضوعات، بازدید ازمرکز نظامی پارچین در جنوب شرقی تهران است. بازرسان آژانس گمان دارند که در این مرکز انفجارهای شدیدی به منظور شبیه‌سازی انفجارهای هسته‌ای صورت گرفته و سپس ساختمان مربوطه با هدف پنهان‌کاری تخریب شده است. عکس‌های هوائی با دقت زیاد که از مرکز پارچین تهیه شده نشان از فعالیت‌های مستمر در ساخت و سازهای مربوطه دارد. آژانس، بارها تمایل خود را برای بازدید از این مرکز به مقامات جمهوری اسلامی اعلام کرده ولی این تقاضا کماکان به این علت که این مرکز نظامی است و ربطی به فناوری هسته‌ای ندارد، رد شده است.
موضوع دیگری که در گزارش های آژانس به آن اشاره شده، بررسی سابقه فعالیت‌های ایران در زمینه ساخت سلاح هسته‌ای است. در این زمینه نیز تا کنون پاسخ مثبتی به تقاضای آژانس برای مصاحبه با اشخاصی که در این زمینه در ایران مسئولیت‌هائی داشته‌اند، داده نشده است. اگر ایران نتواند بر سر موضوع فعالیت‌های سابق نظامی خود با آژانس کنار بیاید، موضع کشورهای گروه پنج بعلاوه یک مخصوصا” آمریکا در دورهای بعدی مذاکرات سخت‌تر خواهد شد.
برداشته شدن تحریم‌ها طبیعتا” بیش از موضوعات دیگر مورد توجه رژیم ایران است و خواسته طرف ایرانی آن است که در توافق نهائی کلیه تحریم‌ها و محدودیت‌ها برداشته شود. از سوی دیگر تحریم‌های فلج کننده آمریکا از سوی کنگره این کشور وضع شده و برداشتن آنها به موافقت رژیم ایران برای محدودکردن برنامه هسته‌ای خود و تنها به صورت تدریجی امکان‌پذیر خواهد بود. از سوی دیگر نماینده آمریکا در گفتگوهای پنج بعلاوه یک گفته است که آمریکا با تعلیق تدریجی تحریم‌ها موافقت خواهد کرد و لغو تحریم‌ها به زمان دورتری موکول خواهد شد. ایران البته خواستار لغو کلیه تحریم‌ها در چارچوب توافق‌نامه است. هم چنین در زمینه صادرات نفت، ایران در حال حاضر مجاز است روزانه تا حد یک میلیون بشکه نفت صادر کند. چون صادرات ایران در ماه‌های اخیر به اندکی بیش از یک میلیون بشکه افزایش داشته است، باید صادرات نفت در ماه‌های آینده به منظور رعایت محدودیت وضع شده کاهش یابد. از سوی دیگر اتحادیه اروپا اعلام کرده است که در صورت پیشرفت در مذاکرات جاری، به تدریج واردات نفت از ایران را از سر خواهد گرفت .
در زمینه مدت اعتبار موافقت‌نامه نیز توافقی بین طرفین مذاکره کننده روی نداده است. از نظر جمهوری اسلامی، حدود ۲ سال برای اجرای مفاد موافقت‌نامه کافی است در حالی که از نظر گروه پنج بعلاوه یک، زمان طولانی تری، در حدود ۲۰ سال، برای نظارت در اجرای موافقت‌نامه از سوی ایران ضروری خواهد بود.
روزنامه‌های ایران در روز ۱۷ مه (۲۷ اردیبهشت) با بدبینی از این دور از مذاکرات سخن گفته‌اند. از نظر آنها این بار گفتگوها با شکست همراه بوده است. واقعیت آن است که دولت حسن روحانی از زمان تصدی خود در تابستان ۱۳۹۳، سیاست مدارا با کشورهای غربی را برگزید و با کوتاه آمدن در مذاکره با گروه کشورهای پنج بعلاوه یک، به موافقت‌نامه ژنو دست یافت که برای اقتصاد بیمار ایران در حد آرامشی موقت بود و برای سیاست خارجی رژیم ایران نیز یک رویکرد بی سابقه در مدارا و گفتگو با کشورهای غربی را نوید می‌داد. اما گروه‌های فشار و افراط‌گر بیکار ننشستند و با اعمال فشار از هر سو، اورا تشویق به تغییر مسیرو گزینش مواضع قدیمی و ناکارآمد می‌کنند. کاملا” روشن است که سیاست رویاروئی با غرب که با اعمال تحریم‌های فلج کننده از سوی آنها همراه بوده است، سیاست کارآمدی نیست و با موفقیت روبرو نخواهد شد. مقالاتی که در روزهای گذشته در رسانه‌های کشورهای غربی از سوی کارشناسان مسائل هسته‌ای منتشر شده و اظهار نظرهای مسئولین این کشورها نشان می‌دهد که آنها وضعیت کنونی را که در آن ایران تحت فشار تحریم‌ها قرار دارد، بهترین موقعیت برای فشار بر جمهوری اسلامی در راستای تجدید نظر در برنامه هسته‌ای خود، و در جهت انصراف از هر گونه گزینه نظامی می‌دانند.
