معماری زیبای آب انبارهای «سرایان»

شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی معروف به سرزمین آب انبارها است.

مطالعات باستان شناسی نشان داده است  که استقرار جوامع پیش از تاریخ در حوالی آیسک سرایان به هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد می‌رسد.

سابقه تاریخی سرایان به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد و سد تاریخی «زو» از یادگارهای باقی مانده آن ایام است. در دوره اسلامی نیز این منطقه بخشی از ایالت قهستان بوده که در همان نخستین سال‌های حمله اعراب به تصرف آنها درآمد.

۱۴ آسیاب از آسیاب‌های فراوان سرایان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و لقب سرزمین آب انبارها را به خود گرفته و بزرگترین آب انبار آن آب انبار «پایین سرایان» نام دارد.

آب انبارها بناهای عام‌المنفعه‌ای هستند که در مناطق خشک و بیابانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و هنوز از برخی از این آب انبارها استفاده می‌شود.

آب انبار کاروانسرای سرایان جزو آب انبارهای سالم مانده است و آب مصرفی آن از قنات معروف زابر تامین می‌شود و در فصول مختلف سال مورد استفاده اهالی منطقه قرار می‌گیرد.

علاوه بر این آب انبار پنج آب انبار دیگر نیز در شهر سرایان وجود دارد که همچنان قابل استفاده است.

این آب انبار در میدان کوثر، در کنار حمام و کاروانسرای سرایان واقع شده و جزئیات معماری آن، سردر ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن آب می‌باشد.

سردر ورودی آن دارای طاق جناغی با تزئینات رسمی بندی است و پوشش پلکان به شیوه آهنگ اجرا شده که پس از آن فضای پاشیر و مخزن استوانه‌ای شکل بنا، با سقف گنبدی قرار دارد.

این بنا مربوط به دوره صفوی است و مصالح اصلی مورد استفاده در آن آجر است و مهمترین ویژگی آن نیز، تزئینات آجری به شیوه خفته و راسته و رسمی بندی گچی زیر طاق سردر ورودی است.

این آب انبار ۳۹ پله دارد و ظرفیت مخزن آن ۳۵۰ متر مکعب است که توسط میر تونی و به سفارش فاضل تونی احداث و روی سر در آن ذکر امام حسین و لعن یزید آمده است.

کاروانسرای سرایان ، مسجد جامع سرایان ، مقبره تورانشاه، آب انبار کاروانسرا، آب انبار کمال آیسک، برج حصار سه قلعه و قلعه قلاع سرایان از جمله آثار ارزشمند و دیدنی این منطقه به شمار می‌روند.

کاروانسرای سرایان مربوط به دوره صفوی به شیوه دو ایوانی ساخته شده و فضاهای معماری آن عبارتند از، سردر ورودی و طاق جناغی با تزئینات کاربندی.

هشتی این بنا از دو سو بـه اتـاق‌های فرعی و از روبـرو به صحـن، منتهی می‌شود و حجره‌های متعدد که برای استراحت کاروانیان ساخته شده و هم‌چنین ایوان که در اضلاع شمالی و جنوبی و اصطبل که در پشت ایوان و حجره‌های شمالی بنا، جای گرفته است.

کاروانسرای سرایان از آثار دوره صفوی است و به رباط شاه عباسی شهرت دارد.

آب انبار کاروانسرا به همراه کاروانسرا، حمام و بازار، یک مجموعه فرهنگی را تشکیل می‌دهند.

عناصر معماری بنا شامل سر در ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن است و سر در ورودی آن دارای طاق جناغی و تزئینات و پوشش پلکان آن به شیوه آهنگ اجرا شده و پس از آن فضای پا شیر و مخزن قرار دارد.

قدمت این بنا نیز به دوره صفویه می‌رسد و در ساخت آن از آجر، ملات گچ و ساروج استفاده شده.

مقبـره توران شاه مربوط به دوره تیموری در حاشیه جنوبی شهر سرایان و در داخل قبرستان قدیمی واقع شده است.