بحران در سوریه با گسترش محدوده جغرافیایی تحت تسلط گروه‌های شورشی در آستانه ورود به بحرانی‌ترین مرحله خود قرار دارد. با سقوط پالمیرا به دست نیروهای دولت اسلامی (داعش) برخی از ناظران برآورد می‌کنند که نزدیک به نیمی از خاک سوریه در اختیار آنان باشد. پیشرفت سریع ستیزه‌جویان نگاه‌های عمومی به موضوع دولت اسلامی را به همراه داشته و همزمان موجبات افزایش نگرانی‌های بین‌المللی پیرامون مناقشات سوریه را نیز فراهم کرده است. همراه با نشانه‌هایی از ضعیف شدن رژیم بشار اسد، خبرهایی مبنی بر دوری گزیدن برخی از متحدان او مانند روسیه از رژیم این کشور منتشر شده است. در این شرایط دست یافتن به یک توافق منطقی برای پایان دادن بحران در سوریه بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.
برخی از کارشناسان بر این باورند پاسخ به حل این بحران در گرو یک نقشه سیاسی و نظامی همه جانبه و با حضور تمام طرف‌های درگیر و به طور مشخص جمهوری اسلامی و عربستان سعودی خواهد بود. به نظر آنها نقش این کشورها به دلیل تقابل روشن شیعه و سنی که خود را حتی در یمن نیز نشان می‌دهد بسیار حیاتی است
دکتر لینا خطیب مدیر مرکز خاورمیانه بنیاد صلح کارنگی در بیروت وجود زمینه‌های شکل‌گیری یک نقشه راه عملی در پرتو شرایط در حال گسترش موجود را عاملی برای تغییر چهره منطقه در کوتاه مدت می‌داند.
او طی سخنرانی خود در موسسه هنری جکسون در لندن با اشاره به این موضوع تاکید کرد: «پس از ۴ سال همچنان هیچ چشم‌انداز روشنی برای پایان یافتن جنگ داخلی وجود ندارد». وی با اشاره به سخنان باراک اوباما پیرامون برنامه راهبردی ناقصی که در مقابله با نیروهای دولت اسلامی در عراق اجرا شده است، گفت: «با اینکه امروز نیمی از خاک سوریه از دست رفته است اما باید گفت این یک پیروزی برای نیروهای میانه‌رو مخالف اسد محسوب می‌شود».
خطیب بر این باور است که این نیروهای میانه‌رو، «راه سومی» میان رژیم اسد و دولت اسلامی هستند. نیروهایی که از میانه ارتش آزاد سوریه بیرون آمده‌اند و البته دستاوردهای مهمی را نیز داشته‌اند. این در حالیست که نیروهای نظامی اسد به شدت تضعیف شده و رژیم او بیش از پیش به جمهوری اسلامی و حزب‌الله لبنان وابسته است.
لینا خطیب در ادامه این سخنرانی با اشاره به اینکه «در حال حاضر، رژیم اسد دارای قدرت محدودی شامل دمشق و برخی از استان‌ها است» اضافه کرد: «روسیه بر اساس اولویت‌های درونی خود امروز به روی اوکراین متمرکز شده است و پیروزی قطعی برای اسد دست نیافتنی به نظر می‌رسد. بنا بر این آنها به دنبال راه‌هایی برای جایگزین کردن نیروهای متحد خود هستند». جمهوری اسلامی هرچند حمایت‌های خود را از رژیم اسد کاهش نداده است اما امیدوار است با انجام «گفتگوهای صلح میان تمام طرفین درگیر» به نجات دولت سوریه کمک کند. حزب‌الله لبنان نیز با از دست دادن نزدیک به ۲۵ درصد از نیروهای وفادار خود، در موقعیت سختی قرار گرفته است.
به گفته لینا خطیب تا سال گذشته عربستان سعودی به این فکر بوده است که امکان دست یافتن به پیروزی در سوریه توسط خود و هم‌پیمانانش به سرعت به دست خواهد آمد. رویایی که دیگر امروز کمتر دست یافتنی (عینی) به نظر می‌رسد. از این رو آنها به این نتیجه رسیده‌اند که امور را در دست خود بگیرند و با حمایت از حرکت‌هایی همچون جیش الفتح در مقابل نفوذ ایران در سوریه بیاستند.
او در ادامه به نقش کشورهای منطقه در قدرت گرفتن دولت اسلامی در سوریه اشاره کرد و گفت: «تحرکات جدید دولت اسلامی نتیجه عملکرد ترکیه ( که اجازه می‌دهد شورشیان خارجی که در برابر اسد قرار می‌گیرند از طریق آن کشور وارد خاک سوریه شوند) و حمایت قطر از شورشیان شمال و عربستان سعودی از شورشیان جنوب است». خطیب اضافه کرد که فشارهای عربستان سعودی به روی قطر امروز آنها را به عنوان خط مقدم حمایت از شورشیان مخالف اسد تبدیل کرده است. امروز جبهه النصره که برخی بر این باورند که از سوی قطر تغذیه مالی می‌شود تنها به دنبال تغییر رژیم اسد است.
اما آنچه امروز در منطقه خودنمایی می‌کند، تغییر روابط دینامیک منطقه است که پس از توافق جامع هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ نیز شدت خواهد گرفت. این تغییر شامل رهبری جامعه اسلامی خواهد بود که به نظر می‌رسد با توافقی میان ایران و عربستان بر سر تقسیم این قدرت همراه باشد، به این معنی که آنها بر سر اینکه عربستان از سوریه خارج شده و ایران در این معامله یمن را به عربستان واگذار کند، به تفاهم برسند.
به باور لینا خطیب امروز تقویت ارتش آزاد سوریه و ایجاد هماهنگی میان نیروهای جیش الفتح و جبهه النصره می‌تواند چالشی جدی برای نیروهای دولت اسلامی باشد. اما تنها آموزش [نظامی] آنها توسط نیروهای ایالات متحده و بریتانیا کافی نیست و آنها نیاز به آموزش کشورداری دارند تا بتوانند یک تغییر واقعی در سوریه ایجاد کنند. او در پایان با اشاره به اینکه این نقشه راه اگر به حمایت از نیروهای میانه‌رو برای دست‌یابی کامل به قدرت منتهی نشود در هر صورت امکان پیروزی اسد و یا دولت اسلامی را فراهم خواهد کرد، هرچند این مسیر بسیار طولانی خواهد بود و پایان زودهنگام بحران در سوریه قابل پیش‌بینی نیست.
* دکتر لینا خطیب از موسسان «برنامه اصلاحات و دموکراسی عرب» در دانشگاه استندفورد است. او پژوهشگر مسائل خاورمیانه، گروه‌های اسلامی و سیاست خارجی است و کتاب‌هایی در این زمینه از جمله «پدیده حزب‌الله، سیاست‌ها و ارتباطات» و مقالاتی همچون «سیاست خارجی قطر، عملگرایی محدود» را منتشر کرده است. او پیش از این به روزنامه‌نگاری اشتغال داشت.
