گزارش اختصاصی کیهان لندن از مقر پارلمان اروپا
سکولاریسم، راهکاری برای پیشبرد صلح، گفتگو و آشتی

بروکسل- روز سه شنبه ۲۳ ژوئن به میزبانی بنیاد دموکراسی اروپا، در مقر پارلمان اروپا میزگردی پیرامون نقش راهبردی سکولاریسم در پیش‌برد صلح، گفتگو و آشتی ملی در کشورهای همسایه اتحادیه اروپا برپا گردید.

این جلسات که با هدف رایزنی سیاسی و تاثیرگذاری بر روند شکل‌گیری ساختار سیاست‌های منطقه‌ای اتحادیه اروپا به صورت متداوم از سوی این مرکز برگزار می‌گردد، این بار به طور مستمر و متمرکز به نقش سازنده و پتانسیل موجود در ماهیت سکولاریسم به عنوان ابزاری برای ایجاد صلح و آشتی ملی پرداخته و به طور ویژه همسایگان شرقی و جنوبی اتحادیه اروپا را مورد بررسی قرار داد.

در این نشست خانم جولی وارد  نماینده پارلمان اروپا از انگلستان و آقای تونه کِلام  از کشور استونی در پنل به عنوان سخنران شرکت داشتند. دیگر اعضای پنل را خانم پروفسور ولنتینا کلمبو از دانشکده اروپایی رم و آقایان توماسو ورجیلی از پژوهشگران بنیاد دموکراسی  و آقای فرید اسماعیل‌زاده  از کشور جمهوری آذربایجان  تشکیل می‌دادند.

موضوع اصلی این نشست و تحقیقات هدفمند این جلسه گرچه بر روی سکولاریسم  در جمهوری آذربایجان متمرکز بود اما نقش کلیدی ایران در تاریخ دیرین و هم‌چنین تحولات اخیر آذربایجان ومنطقه و هم‌چنین ارتباط تنگاتنگ میان دو ملت جایگاه ویژه‌ای برای ایران در بطن این موضوع ایجاد نموده که بررسی زوایای آن در دیپلماسی منطقه‌ای انکارناپذیر است.

خانم وارد (Ward) به عنوان سخنران اول بحث را با تاکید بر این موضوع آغاز کرد که: هر چند من به عنوان یکی از اعضای پارلمان اروپا تخصص ویژه‌ای در مسائل امنیتی و روابط خارجی ندارم اما به عنوان شخصی که سال‌ها در رابطه با حقوق بشر فعال بوده بر این امر واقفم که مناظره بر سر مسائل امنیتی و سیاست‌های منطقه‌ای معمولا به متخصیصین امور نظامی سپرده می‌شود ، اما به عنوان یک نماینده منتخب مردم در پارلمان از ابتدا تصمیم گرفتم در این زمینه فعال باشم تا به دیدگاهی متفاوت را در این زمینه ارائه دهم  چرا که معتقدم که هرچه مناظره غنی‌تر باشد گفتمان وسیع‌تری شکل خواهد گرفت  و شانس تکرار پیش‌داوری‌ها و اشتباهات گذشته کمتر خواهد شد  و به ابزاری کارآتر برای ایجاد صلح دست خواهیم یافت.

مشکلات در همسایگی اروپا

در همسایگی اروپا مشکلات به طور روزافزون در حال شکل‌گیری است، در مصر، اوکراین، لیبی، ترکیه، سوریه، آذربایجان، و فراتر از آن ما شاهد دشمنی‌هایی هستیم که نتیجه درگیری‌های تاریخی، مذهبی،  و گاه حتی با انگیزه‌های اقتصادی است. این همه پیامدی جز رنج انسان‌ها تا امروز نداشته است و بی شک نزاع تنها راهکار و بهترین رویه برخورد با این مشکلات منطقه‌ای نیست.

جدال میان تفکرات بومی با اندیشه جهانی، نزاع میان انسان‌گرایی با تفکر محافظه‌کار و از همه بیشتر نزاع میان اندیشه سکولار با اعتقادات مذهبی سیاست‌زده، همه و همه تنش‌هایی را ایجاد کرده که صلح و آرامش میلیون‌ها انسان را به مخاطره انداخته است.

در حقیقت رسیدن به صلح و آرامش و آشتی باید در میان خود افراد  و به طور محلی بین خودشان صورت بگیرد و خود همدیگر را بپذیرند. بی شک جدایی دین از حکومت می‌تواند تنها راه ایجاد برابری افراد یک جامعه  برخوردار از تنوع اعتقادی و مذهبی باشد.

سکولاریسم، این دستآورد عصر روشنگری توانست برای مردم اروپا حاکمیت قانون و برابری اجتماعی را به ارمغان بیاورد. بی شک سکولاریسم لازمه یک دموکراسی پایدار و پلورال است. جامعه‌ای می‌تواند ادعای سکولار بودن داشته باشد  که آزادی بیان در آن به عنوان یک ارزش قلمداد شود و بالا تر از یک حق شهروندی  ساده باشد، جامعه‌ای سکولار است که در بر گیرنده و مدافع حقوق تمام شهروندانش باشد.

باید هوشیار بود که در دام سیاست‌مداران تئوکرات نیفتیم. صدام حسین، بشار اسد و حسنی مبارک همه این دیکتاتورها خود را به نوعی سکولار می‌دانستند.

امروز ترکیه که چندین دهه ارزش‌های سکولار با پشتیبانی ارتش در حاکمیت‌اش پا برجا مانده بود به سوی نوعی  بنیادگرایی دینی عقب‌گرد می‌کند.

با استناد به گزارش‌های دیده‌بان حقوق بشر و عفو بین‌الملل، جمهوری آذربایجان که در ظاهر خود را سکولار می‌داند و به آن افتخار می‌کند  خشونت‌های بسیاری بر ضد معترضین و مخالفین دولت خود روا می‌دارد، و در میان ۱۸۰ کشور جهان آذربایجان مقام ۱۶۰ را در آزادی مطبوعات دارد.

اروپا باید از حاکمیت سکولار دفاع کند

من به عنوان یک نماینده اتحادیه اروپا همیشه معتقد به ایجاد رابطه مستقیم بوده‌ام  و معتقدم که اروپا باید از مواردی هم‌چون حقوق دگرباشان، گفتگوی میان ادیان، و حاکمیت سکولار پشتیبانی کند.

در ادامه نشست آقای تونه کِلام از حزب دموکرات مسیحی استونی  اظهار داشت: جدایی دین از حکومت و آزادی اعتقاد هر دو از ضروریات جامعه‌اند و این تنها در سایه حاکمیتی سکولار امکان پذیر است.

فجایعی که در همسایگی‌مان رخ می‌دهد بی شک سوء استفاده از دین است و چه بخواهیم و چه نخواهیم ما نیز در این فجایع درگیر هستیم حتی در این پارلمان خواسته و ناخواسته تبعات این معضل فرا‌منطقه‌ای گریبانگیر ماست.

ما برای مقابله با خشونت و بنیادگرایی نیازمند ایجاد یک توازن هستیم. امروزه از طریق شبکه‌های اجتماعی تبلیغات  بنیادگرایانه آن‌چنان گسترده شده که هیچ کس از این روند در امان نیست. به تازگی در بررسی توییتر ما شاهد وجود بیش از چهل هزار حساب کاربری متعلق به داعش شدیم .این آمار حتی تا دو برابر تخمین زده می‌شود.

ما از همکارانمان در این زمینه جویا شدیم که چرا توییتر اجازه می‌دهد  چنین اتفاقی بیفتد؟ چند صد حساب بسته می‌شوند و بلافاصله چند صد حساب دیگر از سوی مبلغین داعش در توییتر ایجاد می‌گردد و آنها به تبلیغات بنیادگرایانه خود ادامه می‌دهند. توییتر به نحوی در این سوء استفاده از رسانه و شبکه‌های اجتماعی مسئول است. اما راه چاره در کجاست؟

در انتها آقای کِلام به گردهمایی اخیر سازمان مجاهدین در پاریس و طرح این سازمان برای ایجاد یک حاکمیت سکولار در ایران اشاره کرد که با توجه به شناختی که از ماهیت مذهبی این سازمان وجود دارد تعجب ایرانیان حاضر در جمع را بر انگیخت.

مذهبی‌های تندرو در جمهوری آذربایجان

اما در بخش سوم آقای توماسو ورجیلی به یافته‌های خود در ساختار سیاسی اجتماعی آذربایجان پرداخت و سه مشی مذهبی مشخص را در جریان‌سازی‌های مذهبی در جمهوری آذربایجان از دیگر جریان‌ها برجسته‌تر خواند. نخست جریان تشیع که به صورت سیستماتیک از سوی حکومت مذهبی ایران و با تعلیم  روحانیون وابسته به خود به ترویج مدل ایرانی تشیع و تفکر انقلاب اسلامی می‌پردازد.  دوم جریان‌های سلفی و وهابی وابسته به عربستان و کشورهای خلیج فارس که با ایجاد موسسات خیریه به نحوی سعی در ایجاد جایگاه اجتماعی و مذهبی در جامعه آذر بایجان دارند و سوم جریانی منتسب به روحانی برجسته ترکیه به نام جنبش فتح‌الله گولان.

ترویج تفکرات یهودستیزی در جمهوری آذربایجان که روابط بسیار نزدیکی با دولت اسرائیل دارد و از دیرباز جمعیت قابل توجهی از یهودیان آذری‌تبار در این کشور ساکن هستند یکی از معضلاتی است که ریشه در تبلیغات شیعی مورد حمایت ایران وسلفی‌های وابسته به عربستان  و کشورهای حوزه خلیج فارس دارد.

در بخش چهارم  آقای فریت اسماعیل‌زاده  به تاریخچه سکولاریسم و شرایط کنونی  حاکم بر جامعه آذربایجان پرداخت. جمهوری آذربایجان به عنوان اولین بخش از خاورمیانه که در اشغال یک قدرت اروپایی ( روسیه تزاری) قرار گرفت در سال ۱۹۱۸ تجربه جمهوریت را در کارنامه خود ثبت کرده و پیش‌تر از بسیاری از کشورهای اروپایی حق رای و کاندید شدن را برای زنان به رسمیت شناخته است.

به گفته وی در حال حاضر دولت آذربایجان مبارزه‌ای سرسختانه را با رشد بنیادگرایی در دستور کار خود قرار داده ، دولتی که از سوی همسایه شمالی و جنوبی‌اش مدام در تهدید است، و از سوی دیگر شاهد ترویج اندیشه‌های بنیادگرایانه از سوی بنیاد‌های به اصطلاح خیریه مورد حمایت عربستان و کشور‌های حوزه خلیج [فارس] قرار دارد.

در این راستا دولت آذر بایجان با ایجاد اشتغال روزافزون و اخراج و منع بنیادهای خیریه وهابی و  محدود کردن تحرکات تندروی شیعی و منع کامل جریان مذهبی فتح‌الله گلولن توانسته تا حدودی بر معضلات امنیتی خود فائق آید.

مدل سکولار آذر بایجان می‌تواند به عنوان یک اشل و برنامه کاری در دستور کار دیگر کشورهایی قرار گیرد که با معضلاتی این چنین روبرو هستند.

جمهوری آذربایجان به عنوان یک نمونه منحصر به فرد در منطقه که از یک سو تنها کشور مسلمان با ارتباط بسیار نزدیک با اسرائیل به شمار می‌آید و از سوی دیگر جز کشورهای مشترک‌المنافع شوروی سابق است و از سوی دیگر با عضویت در ناتو و کمیسیون اروپا جایگاهی منحصر به فرد را  در سیاست منطقه دارا می‌باشد.

سکولاریسم از درون جوامع اسلامی شکل می‌گیرد

در بخش پنج خانم پروفسور ولنتینا کلمبو  به ارائه سخنانی در رابطه با سکولاریسم در میان همسایگان جنوبی اتحادیه اروپا پرداخت. وی سخنان خود را با  تاکید بر سکولاریسم به عنوان تنها راهکار ممکن آغاز نمود و با طرح این موضوع که آیا سکولاریسم  بخشی از برنامه دنیای اسلام خواهد بود یا نه، بر نیاز گذار و روشنگری از درون ساختار جوامع مسلمان تاکید کرد.

خانم کلمبو در ادامه جامعه تونس را متفاوت با دیگر جوامعی که دستخوش تغییرات موسوم به  بهار عربی شدند دانست و گفت بر خلاف مصر، ریشه‌های حاکمیت سکولار در تونس به اوایل قرن بیستم باز می گردد. سکولاریسم در نص صریح قانون اساسی تونس مغایرتی با اسلام ندارد چرا که خوانشی متفاوت و همخوان از سکولاریسم در شکل‌گیری این گفتمان به ثمر نشسته که با ارزش‌های اسلامی و اعتقادی جامعه همخوان است.

برای مثال قوانین تونس چندهمسری را منع می‌کند اما نه بر پایه ارزش‌های غربی بلکه بر پایه  تعبیر و خوانش متفاوت اسلام در تونس اما در جای دیگر مثلا در مورد سهم ارث همان سنت اسلامی رایج در تمام کشورهای اسلامی اجرا می‌شود.

به عقیده وی، مراکش هم یکی دیگر از کشورهای اسلامی است که خصوصیت بارزی را در خود دارد و نمونه‌ای از سکولاریسم هم‌خوان با اجتماع خود را در دستور کارش قرار داده است.

در قانون اساسی مراکش به طور صریح از سکولاریسم به عنوان مصدر قانون یاد نشده است، اما با تکیه بر فرهنگ و هویت مراکشی نوعی تمایز را در چگونگی اجرای هنجارها و برخورد با ناهنجاری‌ها در دستور کار قرار گرفته. در مراکش هویت عرب، بربر، اسلامی، مدیترانه‌ای و یهودی به عنوان ریشه‌های فرهنگی و سیاسی جامعه منجر به خوانش متفاوتی هم‌خوان با پذیره‌های اجتماعی جامعه مراکش شده است. قوانین مراکش تنها با استاد بر ریشه‌های اسلامی تدوین نگردیده‌اند بلکه بخش‌های بسیار متنوعی از ریشه‌های دیگر فرهنگی و اجتماعی نیز در امر قانون‌گذاری و اجرا سهیم هستند.

نقش ایران در منطقه

آقای توماسو ورجیلی در پاسخ به سوال طرح شده در رابطه با نقش ایران و دیگر قدرت‌های منطقه‌ای در شرایط حاکم بر جوّ سیاسی جمهوری آذر بایجان گفت:

نقش ایران در تاثیرات اجتماعی و سیاسی کشورهای منطقه بر پایه مشترکات دینی به ویژه آموزه‌های شیعی با عث شده تا ایران به عنوان یک قدرت صاحب نفوذ منطقه‌ای در رقابتی سرسخت با عربستان و دیگر کشورهای مبلغ وهابیت قرار گیرد. اما میزان تاثیرگذاری ایران بر سیاست‌های دولت آذربایجان چندان نبوده است چرا که دیپلماسی آذربایجان به نوعی آنتی‌تز سیاست‌های جمهوری اسلامی است .

دراین رابطه خانم وارد اضافه کرد که رژیم ایران ثابت کرده است که از پرنسیپ‌های بایسته پیروی نمی‌کند. او افزود در دیدار اخیر با هیئت پارلمانی جمهوری اسلامی نگرانی خود را در رابطه با مسئله حقوق بشر و به ویژه بازداشت نر گس محمدی ابراز داشته، اما پس از باز گشت این هیئت تعبیری غیر واقعی از اظهارات وی در روزنامه‌های وابسته به رژیم ایران به چاپ رسیده است.

در اصلی‌ترین بحث پنل خانم پرفسور ولتینو کلمبو به پرسش‌های برخی از حضار در رابطه با  نقش تفکر لیبرال در جوامع اسلامی پاسخ داد. وی یادآور شد که این نوع تفکرات اساسا به دلیل تفاوت‌های ریشه‌ای با مذهب و فرهنگ این جوامع به سختی پذیرفته می‌شوند و آنها هم که تا کنون شانس حضور در گفتمان‌های اجتماعی را داشته‌اند به دلیل ناهماهنگی‌های موجود و عدم بر خورداری از برنامه مناسب کاری از پیش نبرده‌اند.

در این بخش با طرح موضوعی از سوی خبرنگار کیهان لندن مبنی بر لازمه تقویت و پشتیبانی اتحادیه اروپا از جریانات سکولار به عنوان  تنها راهکار مبارزه با تنازعات قومی و مذهبی و نیاز مبرم تحول در ساختارهای جوامعی نظیر ایران  و نهادینه شدن ارزش‌های سکولار همخوان، پلورالیسم  و دموکراسی پایدار بحث یک بار دیگر حول محور ایران آغاز شد.

خانم کلمبو به عنوان مشاور ارشد بنیاد دموکراسی اروپا در توضیح این موضوع بر لازمه  اینکه اسلام به عنوان دین جوامع اسلامی نیازمند دوره روشنگری خود است تأکید کرد که این امر در نقاط مختلف با سرعت و شدت متفاوتی در جریان است و جامعه ایران در این رابطه  حکومت را به طور مداوم با چالش‌هایی روز افزون روبرو می‌کند.

وی افزود رویکرد اسلام با آزادی‌های بنیادی و با بسیاری از اصول حقوق بشر به آن نوعی که ما پذیرفته‌ایم متغیر است. اما جوامع اسلامی با تمام این احوال تا امروز رفته رفته بخش‌های عظیمی از این ارزش‌های انسانی و غیردینی را پذیرفته‌اند.

وی با پرداختن به شکل‌گیری فرهنگ فردیّت و فردگرایی به طور روز افزون و حتی در بنیادگراترین جوامع اظهار داشت که همان طور که مدل‌های متفاوتی از اسلام بر پایه هویت‌های مردم هر سرزمین اسلامی داریم، این ارزش‌های انسانی نیز رفته رفته مثل جامعه غرب به سوی هویت‌های فردی پیش رفته و می‌روند بنا بر این ما نهایتا با اسلامی روبرو خواهیم بود که از قالب سیاسی- مذهبی و ایدیولوژیک خارج شده و به عنوان یک اعتقاد فردی در خواهد آمد.

ارزش‌های بشری جهانی هستند

سکولاریسم و گسترش ارزش‌های فردی تنها راهکار رو در رویی با بنیادگرایی و ایدیولوژی سیاسی- مذهبی است و  همان طور که اشاره شد اتحادیه اروپا و دیگر سازمان‌های بین‌المللی که از وضعیت کنونی ابراز نگرانی می‌کنند راهکاری به جز تامین و پشتیبانی و تقویت مدافعان سکولاریسم ندارند. البته باید هشیار بود که این جریانات از اصالت بر خوردار باشند.

در این بخش یکی از نمایندگان دفتر دیپلماتیک جمهوری آذربایجان با طرح سوال مبنی بر نقش قدرت‌های بزرگ در تشکیل گروه‌های رادیکال، آقای توماسو ورجیلی را مخاطب قرار داد. وی در جواب گفت: نقش روسیه و ایران و جایگاه این دو همسایه در مقابل جمهوری آذربایجان مشخص است اما مسئله فراتر از آذربایجان است. گروه‌های سلفی و وهابی با ترویج تفکرات تندرو در نقاط مختلف از قبیل کوزوو، چچن، اندونزی دست به بازی خطرناکی زده‌اند که نهایتا از کنترلشان خارج شد و منطقه را به آشوب کشید.

وی ادامه داد حال چه گروه‌هایی از این موقعیت سود می‌برند؟ این سوالیست که تا آخر از پاسخ رسمی بی نصیب خواهد ماند.

در بخش پایانی این نشست، آقای فرید اسماعیل‌زاده با اشاره به حدود انعطاف دولت سکولار در تقابل با جریانات مذهبی تندرو پرداخت. اینکه از یک سو سکولاریسم محدوده دولت و مذاهب را مشخص می‌کند و تامین امنیت و برابری اجتماعی هر یک از این گروه‌ها را در بر خورداری از امکانات به عهده دولت‌ها می‌گذارد اما تا کجا می‌توان به  جنبش‌های مذهبی میدان داد؟ و اصل آزادی مذهب و اعتقاد تا کجا بسط پیدا می‌کند؟

گزارش و عکس: محسن بهزادکریمی