بیژن فرهودی – برنامه جامع اقدام مشترک یا اختصارا «برجام» که عنوان رسمی توافق جامع هسته‌ای وین بین ایران و قدرت‌های بزرگ است در این هفته با به رای گذاشته شدن قطعنامه پیشنهادی آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل متحد رسما وارد مرحله اجرایی می‌شود.
این قطعنامه که انتظار می‌رود روز دوشنبه ۲۰ ژوییه ۲۰۱۵ در شورای امنیت مطرح شده و به راحتی از تصویب بگذرد مفاد توافق ۱۴ ژوییه وین را مورد تایید قرار خواهد داد و در پی آن بیشتر تحریم‌های سازمان ملل در مورد ایران را لغو خواهد کرد اما به آمریکا اجازه خواهد داد تا در صورت تخلف ایران از «برجام» با استفاده حق وتوی خود تحریم‌ها را ظرف حداکثر ۶۵ روز از نو برقرار سازد.
اما در این میان تعلیق و لغو نهایی تحریم‌ها به این بستگی دارد که ایران به پرسش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد فعالیت‌های هسته‌ای گذشته خود در رابطه با ابعاد نظامی احتمالی برنامه اتمی‌اش پاسخ دهد. این موضوع از سال ۲۰۱۱ که یوکیو آمانو مدیر کل آژانس در گزارش خود به شورای حکام از وجود احتمالی چنین ابعادی سخن به میان آورد یکی از پرتنش‌ترین مسایل در مذاکرات هسته‌ای بود و در متن توافق وین نیز به طور مشخص به آن پرداخته شده است.
براساس نقشه راه مورد تایید ایران و آژانس، تهران موظف است تا اواسط ماه اوت پاسخ‌های کتبی خود را به تمام پرسش‌های نوامبر ۲۰۱۱ آژانس ارائه دهد. آژانس نیز یک ماه وقت برای تجزیه و تحلیل و عرضه پاسخ خواهد داشت. پیگیری این کار در ماه‌های سپتامبر و اکتبر در ایران انجام خواهد شد و یوکیو آمانو یافته‌های آژانس را در ماه دسامبر به شورای حکام گزارش خواهد داد. شورای حکام نیز حرف آخر را در مورد پیروی یا عدم پیروی ایران از تعهدات خود خواهد زد.
آمانو که در آستانه توافق وین برای درمیان گذاشتن نحوه حل و فصل مسایل مربوط به ابعاد نظامی احتمالی با رهبران ایران به تهران سفر کرد اکنون با ابراز اطمینان می‌گوید که ۵ ماه برای تحقیق و گزارش در مورد گذشته هسته‌ای ایران کافی است اما اذعان داشت که این چالش مانند کنار هم قرار دادن قطعات یک پازل است.
آمانو در مصاحبه‌ای با روزنامه وال استریت جورنال که در دفتر کارش در وین صورت گرفت اظهار داشت که اجرای بندهای توافقی که به موازات برجام بین او و علی اکبر صالحی رییس سازمان انرژی اتمی ایران امضا شد تا ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵ عملی است مشروط بر آنکه ایران با جدیت با این مساله برخورد کند.
آمانو تاکید کرد که در گذشته مساله این نبود که زمان کافی برای روشن شدن فعالیت‌های گذشته ایران وجود نداشت بلکه مشکل اکراه طرف ایرانی برای گام برداشتن از یک مساله به سمت مساله بعدی بود. وی اضافه کرد که این اولین باری خواهد بود که ما می‌توانیم در یک زمان به تمام مسایل رسیدگی کنیم.
مدیرکل آژانس که بسیار امیدوار است برای یک دوره ۵ ساله دیگر به مدیریت این سازمان برگزیده شود از ذکر اینکه آیا آژانس در ماه‌های آینده قادر به انجام سفرهای متعدد به ایران و ملاقات‌های مکرر با افراد خواهد بود خودداری کرد. وی اما اظهار داشت که این به نفع ایران است که سریعا به رفع تردیدهای غرب نسبت به اعمالش اقدام کند. آمانو گفت که متد ما اینست که سوالاتی بپرسیم، توضیحات کتبی دریافت کنیم و آن را مورد راستی‌آزمایی قرار دهیم.
به نوشته وال استریت جورنال توافق وین یک ضمیمه محرمانه دارد که ناظر بر سوالات آژانس در مورد پایگاه نظامی پارچین است. آژانس معتقد است که ایران در این مکان آزمایش‌هایی با مواد منفجره قوی انجام داده تا اثرات انفجار را روی مواد خاص بررسی کند. این آزمایش‌ها که معروف به ئیدرودینامیک هستند گامی لازم برای تولید سلاح‌های هسته‌ای محسوب می‌شود. ایران از سال‌ها پیش مانع از دسترسی آژانس به این سایت نظامی شده و آقای آمانو نیز نگفت که آیا بازرسان سرانجام اجازه بازدید از این محل را دریافت خواهند کرد یا نه.
منتقدین توافق هسته‌ای مدت‌هاست دولت اوباما را متهم به جابجایی خطوط قرمز خود در مورد مساله فعالیت‌های گذشته ایران کرده‌اند. پیشتر مقامات امریکایی حل و فصل این مساله را یکی از شروط دستیابی به توافق جامع هسته‌ای عنوان کرده بودند.
مارک دوبوویتز از اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها که طرف مشورت کنگره در مورد تحریم‌های ایران بوده اظهار داشت که ارزیابی شایسته فعالیت‌های ایران به دسترسی کامل آژانس به دانشمندان کلیدی مکان‌ها و اسناد بستگی دارد.
یکی دیگر از نگرانی‌ها نسبت به توافق وین توانایی درازمدت آژانس برای نظارت بر اجرای آن است.
یکی از امتیازاتی که به ایران داده شده این است که اجازه خواهد داشت از درخواست آژانس برای بازدید از یک مکان حساس مثل یک پایگاه نظامی به یک کمیسیون ویژه شکایت کند. هرچند امریکا و اروپاییان اکثریت را در این کمیسیون تشکیل می‌دهند ولی اخذ تصمصم در این زمینه ۳ هفته به درازا خواهد کشید که طی این مدت ایران می‌تواند مواد و فعالیت‌ها در این مکان را به مکانی دیگر منتقل کند و آثار آنها را از بین ببرد.
به گفته آمانو این واقعیت که ایران باید پروتکل الحاقی را که به بازرسان آژانس اجازه بازدید از تمام مکان‌های غیر هسته‌ای مشکوک را می‌دهد اجرا کند، به آژانس در جلوگیری از اجرای برنامه‌ای مخفیانه توسط ایران کمک خواهد کرد. وی گوشزد کرد که تدابیر مشخص در توافق حق نظارت بر تمام شبکه هسته‌ای ایران شامل معادن و صنایع و خریدهای خارجی ایران را می‌دهد. آمانو تاکید کرد که برای ما پروتکل الحاقی و تدابیر اضافی ابزار نیرومندی برای راستی‌آزمایی ایران خواهد بود.
