طبیعت هر بار هشدار می‌دهد: این بار با سیل اخیر در تهران و استان‌های شمالی و غربی کشور
حال و روز محیط زیست در ایران سال به سال بدتر می‌شود. صدای نگرانی‌ها اما در تابستان‌ها بیشتر به گوش می‌رسد؛ نگرانی از خشکسالی شدید در ایران. بنا به اعلام وزارت نیرو دریاچه‌های هامون، بختگان، اورمیه و گاوخونی کاملا خشک شده‌اند.
گسترش بیابان‌ها و کاهش شدید منابع آب‌های زیرزمینی از جمله چالش‌هایی است که شرایط زیست محیطی کشور را تهدید می‌کند. چشم انداز روشنی هم نه تنهها دیده نمی‌شود بلکه برعکس، مرکز اقلیم‌شناسی پیش‌بینی کرده که این روند ادامه پیدا می‌کند و کشور در دهه‌های آینده افزایش دمای سه تا ۵ درجه‌ای را باید تحمل کند.
شاهرخ فاتح رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی پیش‌تر اعلام کرده بود که خرداد ماه سال جاری ۹ استان کشور دمایی حدود ۳ درجه بیش از نرمال را تجربه کرده‌اند.
از آن سو به گفته حمید چیت‌چیان وزیر نیرو، کشور هم اکنون با کاهش ۵۰ درصدی آب‌های روان روبرو است و میانگین بارش در سال آبی جاری ۲۳ درصد کاهش داشته است.
در همین حال و به گفته مسوولان ۱۵ استان ایران در ۹ ماه گذشته خشکسالی خفیف تا شدید داشته‌اند. شیوا شفاهی محقق قوانین محیط زیست در توضیح این دو نوع خشکسالی به کیهان لندن می‌گوید: «در خشکسالی خفیف مثل خشکسالی که هم‌اکنون استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی با آن مواجه‌اند هنوز کشاورزی به صورت محدود ادامه دارد و خاک هنوز به صورت کامل از بین نرفته است اما در خشکسالی شدید مثل آنچه در خوزستان و اصفهان روی داده و به عنوان نمونه زاینده‌رود به صورت مصنوعی از آب پر می‌شود ولی لایه حافظ خاک کاملا از بین رفته است.»
ما در خشکسالی نقش داریم
در پاسخ به این پرسش که این خشکسالی تا چه اندازه از عوامل انسانی ناشی می‌شود و چقدر تحت تاثیر شرایط اقلیمی ایجاد شده است، شفاهی می‌گوید: «در این زمینه باید چند مساله را به طور همزمان در نظر گرفت. نخست اینکه گرم شدن هوا یک مساله جهانی است و کره زمین در حال گرم شدن است. دوم اینکه ایران در منطقه گرم و خشک قرار دارد و همواره استان‌های مرکزی کشور که در مجاورت کویر قرار دارند بارش کمتری داشته‌اند و استان‌های شمالی به دلیل بارش‌های موسمی مشکلات کمتری داشته‌اند، و مساله سوم به نحوه مدیریت این مشکل و شیوه‌های مقابله با آن بر می‌گردد که متاسفانه در این زمینه تا کنون کارنامه موفقی نداشته‌ایم.»
کارشناسان آب و هوای سازمان ملل متحد می‌گویند برای اینکه روند افزایش دمای زمین کمتر از دو درجه سانتی‌گراد باقی بماند باید انتشار دی‌اکسید کربن و دیگر گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۵۰ بین ۴۰ تا ۵۰ درصد کاهش پیدا کند و تا سال ۲۱۰۰ به صفر برسد.
این موضوع مسلم است که کل اکوسیستم دنیا در حال تغییر است. اما در عین حال نمی‌شود نادیده گرفت که گرم‌تر شدن زمین و به تبع ان خشکسالی در کشورهایی مانند ایران سریع‌تر اتفاق می‌افتد. شیوا شفاهی در ادامه گفتگوی خود با کیهان لندن علت این امر را در عدم مدیریت صحیح جستجو می‌کند و می‌افزاید: «در کشور ما به محیط زیست اهمیت داده نمی‌شود و ما مسوولان متخصص محیط زیست نداریم. در زمینه محیط زیست سازمانی وجود دارد که قادر نیست در برابر تصمیمات وزارت‌خانه‌های نیرو٬ مسکن و شهرسازی و یا کشاورزی مقاومت کند. در یک نمونه تازه می‌توان به سدسازی بر روی تالاب چغاخور در استان چهار محال و بختیاری اشاره کرد که با وجود مخالفت سازمان محیط زیست، وزارت نیرو به سدسازی بر روی این تالاب هم‌چنان ادامه می‌دهد.»
از سوی دیگر، وزارت جهاد کشاورزی اعلام می‌کند میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی در کشور ۷۴ درصد است و سرانه مصرف آب هزار متر مکعب. در همین حال و با توجه به آمار موجود ۶۵۰هزار چاه در کشور وجود دارد که ۲۰۰ هزار از آنها به صورت غیرمجاز احداث شده‌اند.
به گفته شیوا شفاهی مساله این است که با وجود اطلاع از این اقدامات غیرمجاز که به محیط زیست آسیب می‌رساند سیستم تنبیهی خاصی وجود ندارد و اگر هم وجود دارد نه مردم از آن اطلاع دارند و نه اجرا می‌شود. به عنوان مثال افراد چندان نگرانی ندارند که با احداث چاه‌های غیرمجاز جریمه‌ای هم باید بپردازند.
آیا راهکاری وجود دارد؟
بحران آب و خشکسالی هر روز ابعاد تازه‌ای می‌گیرد و دستگاه‌های اجرایی و مسوول، از وزارت نیرو تا وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست، در گزارش‌های مختلف آمارهای متعددی در این زمینه ارایه می‌دهند. برخی مطالعات از آغاز یک دوره سی ساله خشکسالی در کشور خبر می‌دهند. اما آیا می‌توان دست کم سرعت خشکسالی را کاهش داد؟ شیوا شفاهی در این مورد به کیهان لندن می‌گوید: « این کار نیاز به عزم جدی و برنامه‌ریزی کلان دارد. وجود وزارت‌خانه ای که در زمینه محیط زیست و منابع طبیعی فعالیت کند ضروری است تا بتواند در برابر تصمیمات نادرست وزارتخانه‌هایی همچون نیرو و یا جهاد کشاورزی بایستد.»
به گفته او تولید بنزین غیر استاندارد، استفاده از ماشین الات فرسوده و از رده خارج شده و موارد مشابه باعث تولید و انتشار بیشتر گازهای گلخانه‌ای شده که در صورت برداشته شدن تحریم‌ها این فرصت برای نهادهای مسوول به وجود می آید تا این مسایل را بهتر مدیریت کنند.
نکته دیگری که این محقق قوانین محیط زیست به آن اشاره می‌کند «آب نهفته» است. آبی که به گفته شیوا شفاهی برای تولید فولاد، پارچه، پلاستیک، ساخت و ساز و… استفاده می‌شود. به گفته او در ایران به طور روزانه ۲۱۰ میلیون کیسه پلاستیک تولید می‌شود و اگر فرض کنیم در دنیا روزانه یک میلیارد کیسه پلاستیک تولید شود برای تولید آن ۲۵۰ هزار میلیارد لیتر آب مصرف می‌شود. شیوا شفاهی اضافه می‌کند: «حال آنکه در مصرف آب در این زمینه‌ها می شود به طور قابل توجهی صرفه‌جویی کرد.»
رابطه سیل و خشکسالی
یک‌شنبه گذشته ۲۸ تیرماه، جاری شدن سیل در استان‌های تهران، البرز، کردستان، خراسان شمالی، سمنان و مازنداران خسارت‌های جانی و مالی فراوانی به جا گذاشت. بر اساس اعلام‌های رسمی تنها در استان‌های تهران و البرز ۱۶ نفر کشته و ده‌ها نفر مفقود و زخمی شدند. تصاویری از شهرهای شمالی از سقوط ساختمان‌های مجاور رودخانه‌ها حکایت داشت. گفته شده ۸۰ درصد راه‌های روستای منطقه سوادکوه در استان مازندران تخریب شده و و بر اثر سیل ۸۰ درصد واحدهای صنفی این منطقه آسیب دیده‌اند. آیا ارتباط مستقیمی بین راه افتادن سیل و خشکسالی وجود دارد؟
شیوا شفاهی می‌گوید: «برداشت خاک و از بین رفتن لایه‌های محافظ آن و یا قطع درختان جنگل‌ها بر روی کوه ها به جریان سیل کمک می‌کند زیرا زمین قادر به جذب آب نیست. خسارت‌های محیط زیستی که ما ایجاد کرده‌ایم منجر به آن شده که خسارت‌های سیل بیشتر شود.»
با توجه به مقررات، بستر و حریم رودخانه و حریم کیفی برای رودخانه‌ها و برکه‌های تامین کننده آب ۱۵۰ متر است. دکتر مسعود اسماعیلو استاد معماری در ونیز اما می گوید: «نمی توان یک استاندارد کلی برای همه جا تعریف کرد بلکه فاصله احتیاطی از رودخانه‌ها بر اساس طبیعت هر منطقه متفاوت است. اضافه بر آن این رقم برای رودخانه، جویبار و با توجه به کنش رودخانه و سرعت آب باید در نظر گرفته شود.»
به گفته این استاد دانشگاه «در این محاسبه باید به جنس خاک و اینکه خاک بیشتر شن‌زار، قلوه سنگ و یا خاک رس است نیز توجه شود.» مسعود اسماعیلو در ادامه گفتگو با کیهان لندن اضافه می‌کند که «در کشوری مثل ایران که در منطقه خشک قرار دارد حساسیت‌ها بیشتر هم می‌شود. بنا بر این برای کاهش خسارت سیل باید قبل از هر گونه ساختمان‌سازی در حاشیه رودخانه‌ها، هم خاک آزمایش شود و هم بلندی ساختمان‌ها و هم فاصله ضروری از حریم رودخانه رعایت شود.»
مسعود اسماعیلو می‌گوید «در بسیاری از جاده‌های ایران نیز زیرسازی مناسب وجود ندارد و بنا بر این با راه افتادن سیل آسفالت‌ها به راحتی جابجا می‌شوند.»
این استاد دانشگاه هم‌چنین می‌گوید «یکی دیگر از دلایلی که خسارت سیل را بالا می‌برد این است که بسیاری از ساختمان‌های جدیدی که ساخته می‌شوند نوعی کپی‌برداری از معماری غربی است اما در این الگوبرداری معیارها و استانداردهای غرب رعایت نمی‌شود و تنها از نمای ساختمان تقلید می‌شود.»
روشن است که اقلیم آب و هوایی کره زمین در حال تغییر است و خشکسالی و سیل از پیامدهای این تغییر هستند. تغییری که همواره و پیش از زیست انسان بر روی این کره نیز صورت می‌گرفته است. اما دخالت انسان می‌تواند در این تغییرات به صورت مثبت و منفی تأثیر داشته باشد کما اینکه تا کنون داشته است.
و روشن است که حوادث طبیعی در همه جای جهان روی می‌دهد. پیش از آنکه سیل در ایران جاری شود کشورهای چین، آمریکا و پس از آن کشورهای اروپایی هم شاهد رویدادهای مشابهی بودند اما به نظر می‌رسد در ایران برای مقابله با این تغییرات آب و هوایی آمادگی و آگاهی لازم وجود ندارد. این آمادگی به گفته کارشناسان هم به تخصص و امکانات مسوولان بر می‌گردد و هم به آگاهی و روش زندگی مردم. این همه به این معنی است که نه تنها می‌توان در حد امکانات کشور از سرعت خشکسالی و میزان تخریب حوادث طبیعی کاست بلکه با برنامه‌ریزی‌های کارشناسانه در بلندمدت می‌توان با تنظیم چرخه اکوسیستم کشوری که دارای یازده اقلیم از مجموعه سیزده اقلیم آب و هوایی موجود در جهان است، طبیعت خشک این سرزمین را سیراب کرد و همزمان از میزان تخریب حوادث طبیعی کاست.
