روز سه‌شنبه هشتم سپتامبر سالن انستیتوی هنرهای معاصر (ICA) در لندن شاهد نمایش مستند «منیر» ساخته بهمن کیارستمی بود. پس از مقدمۀ کوتاه لیلا فخر، تهیه‌کنندۀ فیلم، این مستند ۵۴ دقیقه‌ای در سالن مملو از تماشاگر، که بیشترشان هم ایرانی بودند، به نمایش در آمد.
این مستند به زندگی و آثار هنرمند ایرانی، منیر شاهرودی فرمانفرماییان، می‌پردازد. منیر فرمانفرماییان هنرمندی است که برای نخستین بار در دهۀ ۷۰ میلادی با ابتکارِ استفاده از اشکال متشکل از آینه‌کاری‌های هندسی توجه زیادی را جلب کرد. فیلم نشان می‌دهد که منیر فرمانفرماییان خالق یک زبان هنری است که از حرفه و معماری سنتیِ ایران مایه می‌گیرد. به قول سورن ملیکیان هنرشناس شناخته شدۀ ارمنی ایرانی‌تبار فرانسوی ، که در فیلم صحبت کرده است، هنر مدرن ایرانی در عین مدرن بودن پیوند خود را با ریشه‌های سنت ایرانی به شدت حفظ کرده، چیزی که در آثار منیر فرمانفرماییان بسیار برجسته است.
سال‌های رشد منیر در دهۀ ۴۰ و ۵۰ میلادی در نیویورک و در دیالوگِ مستمر با برخی از تجربه‌گراترینِ Eperimentalهنرمندان قرن بیستم گذشت. فیلم بهمن کیارستمی نگاهی صمیمی و از نزدیک به زندگی و فعالیت هنری منیر دارد. در این فیلم می‌بینیم که چگونه این زن به یکی از مبتکرترین و تاثیرگذارترین هنرمندانِ فعال در خاورمیانه تبدیل شد. فیلم در برگیرنده صحنه‌هایی از شیوۀ ساختن موزائیک آینه‌ها در کارگاه وی و مرور گذشتۀ منیر به دنبال تحولات سیاسی ایران و مهاجرت او به نیویورک و سپس تجدید حیات هنری او به دنبال بازگشت‌اش در ۸۳ سالگی پس از غیبت ۲۵ ساله‌اش به ایران است. فیلم کیارستمی در ارایۀ زندگی‌نامۀ مختصر و مفید این هنرمند در اوج فعالیت هنری‌اش موفق، روان و تماشایی است در عین آنکه اطلاعات مفیدی در اختیار تماشاگر می‌نهد.
یکی از صحنه‌های بسیار زیبای فیلم جایی است که منیر فرمانفرماییان به اتفاق دوستی وارد حیاط بزرگ خانۀ مجلل فرمانفرماییان در شمیران می‌شود. جایی که مصادره شده د و دیر زمانی است که خالی از سکنه است و گرد و غبار کهنگی و برگ‌های روی زمین سیمای زیبایِ گذشتۀ آن را پوشانده است. این همان جایی است که روی کف استخر بزرگ وسط حیات تصویر دو زن مایو پوشیده نقش بسته بود. منیر روی سکویی می‌نشیند و با سکوت نسبتاً طولانی به اطراف می‌نگرد. در تدوین، تصاویر روزهای گذشته و مهمانی‌های مجلل با حضور خارجی‌ها در جای جای این سکوت می‌آید. اما حسرت و حرمان در نگاه و چهرۀ منیر دیده نمی‌شود. اینجاست که قوی بودن راستین این بانوی هنرمند بیشتر نمایانده می‌شود.
به دنبال نمایش این فیلم، میزگردی به گرانندگی کاترین سنوت، مدیر برنامه‌های ICA با شرکت مریم آیسلر کلکسیونر و سردبیر هنری، مصطفی هیولوی برگزارکنندۀ نمایشگاه و سازندۀ فیلم‌های مستند و لیلا فخر برگزار شد. مریم آیسلر در جایی از صحبت‌اش به این نکته اشاره کرد که منیر فرمانفرماییان وقتی در دهۀ ۵۰ برای اولین بار به ایران بازگشت سبک کار هنری‌اش که ریشه در سنت داشت در کشور بسترمناسب فرهنگی خود را پیدا کرد. اما در دهه ۷۰ این بستر فرهنگی و هنری از سبک کار منیر دور شد. البته هستند کسانی که که ممکن است با این گزاره موافق نباشند و دهۀ ۷۰ را در هنر لزوماً دهۀ دورشدن از سنت در ایران ندانند.
در فیلم نیز یک هنرشناس آمریکایی و از آشنایان منیر می‌گوید که در مهاجرت بعد از انقلاب بود که او با الهام و مایه گرفتن از سنت ایرانی به سبک بسیار یکتای خود رسید. به عبارت دیگر در دوری جغرافیایی بود که نزدیکی روحی به دست آمد.
پس از اتمام میزگرد، لیلا فخر تهیه کنندۀ فیلم «منیر» در گفتگویی به پرسش‌های کیهان لندن پاسخ داد.
– چه انگیزه‌ای باعث شد به سراغ ساختن فیلم مستند درباره منیر فرمانفرماییان بروید؟
-من خودم برگزار کنندۀ نمایشگاه‌های هنری هستم یعنی در واقع در اصل من تهیه کنندۀ فیلم نیستم. قبلاً در گالری «تیت» در قسمت نمایشگاه دائمی آن کار می‌کردم و آن زمان در مورد کار و سبک آفرینش هنری منیر فرمانفرماییان تحقیق کردم. آنجا متوجه شدم که درباره کار مدرنیست‌های ایرانی در تاریخ هنر، پژوهش و مطالعات زیادی انجام نشده است. منابع دقیقی هم نیافتم در مورد اینکه کی و کجا و با چه آثاری نمایشگاه‌های آنها برگزار شده که بتواند به ما اطلاعاتی بدهد . با خودم فکر کردم که خیلی خوب است در این مورد فیلمی درست کنم که شخصیت این زن هنرمند را که در دوران مختلف زندگی خود از زمان بچگی تا اقامت طولانی‌اش در نیویورک و زمان حال که در ایران مشغول کار است و این همه چیزهای مختلف دیده و تجربه کرده، ثبت کند و دیگران هم ببینند و اطلاعات‌شان را درباره وی و سبک کارش زیاد کنند. یعنی هدف اول من آن بود که این شخصیت در تاریخ هنر ثبت بشود.
می‌خواستم با ساختن این فیلم دربارۀ این زن که در حال حاضر نود و سه سال دارد و هنوز با پشتکار زیاد به آفرینش هنری خودش ادامه می‌دهد نسل‌های آینده بدانند که وی کیست و چه کارهایی کرده است.
– اهمیت منیر به عنوان یک هنرمند برای شما چیست؟
-در مورد منیر به عنوان هنرمند دو چیز اصلی نظر مرا به سویش جلب کرد. اول اینکه اگر در تاریخ هنر نگاه کنید قبل ازمنیر کسی نبود که از آینه‌کاری بعنوان رسانه (مدیوم) در هنراستفاده کند. از این نظر منیر نخستین هنرمندی بود که آینه‌کاری را- که هنری سنتی بود و در مساجدی مانند شاه‌چراغ شیراز و در حجله‌های درگذشتگان جوان فقط استفاده می‌شد- وارد فضای هنری و مدرن کرد و یک معنی دیگری به آن داد. او باعث شد که دنیا یک جور دیگر به این هنر و صنعت سنتی نگاه کند. دوم اینکه منیر به راستی یکی از هنرمندان زن بسیار مهم خاورمیانه است. زنی ۹۳ ساله که بعد از اینکه این همه تغییر و تحول در زندگی‌اش روی داده هنوز هم با پویایی تمام کار و تلاش می‌کند و دست به آفرینش هنری می‌زند. واقعاً ما در خاورمیانه چنین زن هنرمندی نداریم. این دو دلیل مهمی بود که من دست به تهیه این فیلم زدم.
– در این کار شخصیت خود منیر رو می‌آید. فیلمی‌که تماشاگر را گاه شاد می‌کند و گاه ممکن است به گریه بیندازد. فکر می‌کنید چقدر بهمن کیارستمی در آشکار شدن ابعاد مختلف شخصیت منیر نقش داشته است؟
-بهمن کیارستمی به راستی یک فیلم‌ساز و هنرمند پرتره‌ساز است. یکی از خصوصیات برجستۀ بهمن آن است که آن قدر با آن شخصیت راحت رفتار می‌کند و اجازه می‌دهد که خودش باشد که تمامی صفات آن شخصیت نمایان می‌شود. من فکر می‌کنم این نکته‌ای که شما گفتید صد در صد از هنر فیلم‌سازی بهمن بود.
– آیا قرار است این فیلم در ایران هم به نمایش در آید؟
-هنوز نه، ولی پس از تغییراتی در زیرنویس فیلم قرار است آن را در آنجا هم به نمایش در بیاوریم.
– بسیار ممنون از وقتی که در اختیار کیهان لندن گذاشتید.
*برخی از آثار منیر شاهرودی فرمانفرماییان در سایت‌های «آرت نت» و «هنرگردی» تماشا کنید.
