ایران و جهان عرب

ایران نمی‌تواند جای متحدان قدیمی آمریکا در منطقه یعنی اسراییل و عربستان را بگیرد.

سفرهای محمد جواد ظریف به کشورهای عربی بعد از امضای توافق هسته ای وین نتیجه ای را که انتظار می‌رفت به دنبال نداشت.

کشورهای عربی، به استثناء سوریه، با اعتماد به جمهوری اسلامی‌ نگاه نمی‌کنند و این کشور را تهدیدی برای ثبات و امنیت خود می‌بینند. حتا کشور عراق هم که تا چندی پیش به قول برخی مفسران رسانه‌های عربی بخشی از آنچه آنها «تلاش برای بازسازی امپراتوری صفوی» می‌خوانند بود، امروز تلاش می‌کند از جمهوری اسلامی‌ فاصله بگیرد.

در عراق

آیت‌الله سیستانی، بالاترین مرجع شیعیان عراق، این بار مستقیما پا به صحنه گذاشته است و بدون بازی با کلمات نگرانی خود را نسبت به دخالت‌های ایران در سیاست عراق بیان کرده است. نخست وزیر کنونی عراق، حیدر العبادی نیز از ایران خواسته است جلوی سفرهای قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس به عراق را که برخی از روزنامه نگاران او را «سردار عارف» نامیده‌اند، بگیرد. منابع عراقی تائید می‌کنند که در آخرین دیدار حیدر العبادی و قاسم سلیمانی کار به پرخاشگری هم رسیده است.

در تظاهرات‌های هفته‌های اخیر در بغداد، ناصریه، نجف، کربلا و بصره که علیه فساد و بی لیاقتی دولت‌های شیعه  برگزار شدند و همچنان ادامه دارند، کم نبودند شعارهائی که برخی از شرکت کنندگان علیه دخالت‌های رژیم ایران سر می‌دادند. حمایت دولت جمهوری اسلامی‌ از نخست وزیر قبلی، که علاوه بر فساد به تحویل شهر مهمی‌چون موصل به داعش نیز متهم شده است، بدون شک بسیاری از شیعیان آن کشور را نسبت به ایران بدبین ساخته و خواهان پایان دخالت‌های کشور همسایه در امور داخلی کشورشان، و بویژه مسلح کردن گروه‌های شبه نظامی‌افراطی شده‌اند.

تشکیل اولین تیپ رزمی‌عشایر سنی در منطقه رمادی برای مقابله با داعش، که قاسم سلیمانی توانسته بود مدت‌ها مانع ورود آنها به صحنه بشود هم نشان دیگری از فاصله گرفتن دولت کنونی عراق از جمهوری اسلامی ‌و نزدیکی آن به کشورهای عربی تلقی می‌شود. این تیپ نظامی‌که ۱۱۰۰ نفر از جوانان عشایر سنی را در بر می‌گیرد، اولین عملیات خود علیه داعش را در همراهی با ارتش عراق انجام داد.

سال‌ها بود که عشایر سنی از هرگونه همکاری با دولت مستقر در بغداد سرباز می‌زدند.  فرماندار جدید استان الانبار، صهیب الهنی، تشکیل این تیپ و همکاری‌اش با ارتش عراق را اولین گام جدید و مهم برای آزادی این استان، که ۶۵ درصد آن در یک سال و نیم گذشته تحت کنترل داعش قرار گرفته است خواند. تا چندی پیش شبه نظامیان شیعی که  توسط نیروهای قدس آموزش دیده بودند و از ایران اسلحه دریافت می‌کنند در این منطقه علیه داعش، البته بدون موفقیت، مبارزه می‌کردند و خود قاسم سلیمانی هم بارها در الانبار دیده شده است و حتا فیلمی‌از او در حال رقص با فرماندهان این گروه‌های شیعی افراطی در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد.

در لبنان

در تظاهرات‌هائی که در هفته‌های اخیر در لبنان نیز هم علیه بی کفایتی دولت در ارائه خدمات اولیه به شهروندان و فساد مالی برگزار می‌شود هم کم نیستند نیروهائی که پای دولت جمهوری اسلامی ‌ایران را به میان می‌کشند. سیاست‌های حزب‌الله، که مهم ترین متحد جمهوری اسلامی ‌در منطقه به حساب می‌آید، زندگی سیاسی لبنان را فلج کرده است. بسیاری دلیل اصلی  بی کفایتی دولت کنونی  را کارشکنی حزب‌الله می‌دانند. لبنان بیش از یک سال است که به خاطر لجاجت حزب‌الله برای قبولاندن کاندیدای خویش، رئیس جمهوری ندارد. پارلمان که که ریاست آن با شیعیان است، عملا قادر به انجام وظایفش نیست، و دولت ائتلافی کنونی هم به سختی کشور را اداره می‌کند.

کشورهای عربی متحد عربستان سعودی

تا اینجا موقعیت جمهوری اسلامی را ‌در دوو کشوری که به قول بسیاری بخشی از ائتلاف منطقه‌ای ایران هستند ترسیم کردیم. اگر نگاهی به دیکر کشورها بیاندازیم، کشورهائی که کم و بیش متحد پادشاهی سعودی به حساب می‌آیند، موقعیت جمهوری اسلامی‌ بدتر هم هست.

کویت تهران را متهم به ارتباط با گروه‌های افراطی و تروریستی  و تشکیل یک شبکه جاسوسی می‌کند. بحرین هم مدعی است که ایران به این امیرنشین اسلحه و مواد منفجره صادر می‌کند. در امارات متحده عربی دولت به خاطر روابط اقتصادی گسترده با ایران، موضعی علیه این کشور اتخاذ نمی‌کند، و انتقاد از جمهوری اسلامی ‌را به رسانه‌ها و شخصیت‌های سیاسی به اصطلاح مستقل سپرده است.

روزنامه گلف نیوز اخیرا در مقاله‌ای تحلیلی ایران را متهم به تلاش برای ایفای نقش ژاندارمی ‌در منطقه کرد. نویسنده این مقاله، عبدالخالق عبدالله، یکی از برجسته‌ترین تحلیل‌گران سیاسی کشور و استاد روابط بین‌الملل دانشگاه العین است. عبدالخالق عبدالله  شک ندارد که «روابط ایران با کشورهای عربی پس از امضای توافق هسته‌ای نه تنها در جهت بهبود حرکت نمی‌کند، بلکه به مرحله جدید از تنش وارد شده است». این استاد دانشگاه سیاست‌های ایران در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس را «مخرب و آشوبگر» می‌داند.

در یمن هم حوثی‌ها که از حمایت مالی، معنوی و تسلیحاتی رژیم ایران برخوردار هستند در شرایط بسیار سختی بسر می‌برند، و نه تنها مجبور به ترک پایتخت شده‌اند، بلکه در مناطقی هم که از نظر تاریخی تحت نفوذ آنها بوده است زیر حمله عربستان و متحدینش قرار دارند. حملاتی که با ورود نیروهای زمینی به یمن تشدید یافته است. اعزام ۸۰۰ نظامی ‌مصری به یمن می‌تواند توازن قوا در این جنگ را  به ضرر حوئی‌ها تغییر دهد. امروز نیروهای زمینی، علاوه بر سربازان سعودی و مصری، اتحادی از نظامیان اماراتی، کویتی، بحرینی، قطری و سودانی را در بر می‌گیرد که رهبری آن با حکومت عربستان سعودی است. سودان متقبل شده است ۶۰۰۰ نفر را برای شرکت در این ائتلاف به یمن اعزام کند. شرایط برای ایران در یمن آنچنان بحرانی شده است که سفیر جمهوری اسلامی‌ در صنعا برای ترک محل ماموریت‌اش مجبور شد دست به دامان سلطان قابوس شود و با اسکورتی از دیپلمات‌های عمانی کشور یمن را ترک کند.

اتحاد اعراب و اسراییل علیه جمهوری اسلامی

توافق هسته‌ای در وین باعث شد که پادشاهی سعودی و امیرنشین قطر که در سال‌های اخیر روابط‌شان به دلیل اختلاف نظر در مورد سوریه بحرانی شده بود، بار دیگر در مقابل آنچه یکی از روزنامه‌های قطری «خطری بزرگتر» خواند، متحد شوند. این «خطر بزرگتر» جمهوری اسلامی ‌است. «خطری» که دو دشمن دیرینه، یعنی پادشاهی سعودی و اسرائیل را نیز در یک جبهه قرار داده است.

بنا بر آنچه یک ژنرال بازنشسته سعودی و یک دیپلمات سابق اسرائیلی در نشستی که در یکی از اندیشکده‌های واشنگتن برگزار شد اعلام کردند، در یک سال گذشته نمایندگان دو کشور در چندین شهر اروپائی ملاقات‌هائی داشتند که تنها موضوع در دستور کار آنها برنامه اتمی ‌جمهوری اسلامی ‌و سیاست‌های منطقه‌ای تهران بوده است.

در هفته‌های اخیر هم، اگرچه نه به صورت مشترک بلکه موازی، هر دو کشور آنچه در قدرت داشتند را در واشنگتن به کار گرفتند تا کنگره آمریکا را علیه توافق هسته‌ای بسیج کنند. تلاش‌هائی که تا کنون موفق نبوده‌اند. البته باراک اوباما اگر چه از این توافق با چنگ و دندان حمایت کرده، می‌کند و خواهد کرد، ولی احتمالا مجبور است چه به اسرائیلی‌ها و چه سعودی‌ها و دیگر کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس امتیازهائی بدهد. امتیازهائی که به گفته بسیاری از ناظران می‌تواند جلوگیری از گسترش نفوذ رژیم ایران در منطقه باشد.

آمریکا در میان اتحاد اعراب و اسراییل و انزوای ایران

پذیرائی غیر متعارف باراک اوباما از ملک سلمان، یعنی استقبال از پادشاه سعودی نه در دفترش، آنچنان که سنت کاخ سفید است، بلکه در ورودی کاخ، به گفته بسیاری نشان از اهمیتی دارد که رئیس جمهوری آمریکا برای این متحد دیرینه قائل است. این رفتار‌ها در جهان دیپلماسی بیشتر از ده‌ها اطلاعیه مطبوعاتی سطح روابط کشور‌ها را نشان می‌دهند.

اگر واشنگتن با تل آویو و ریاض در رابطه با توافق هسته‌ای اختلاف نظرهای جدی دارد، ولی در رابطه با بسیاری دیگر از مسایل منطقه‌ای دارای وحدت دیدگاه و به ویژه وحدت عمل است. واکنش‌های عصبانی  و آمریکاستیز علی خامنه‌ای رهبر جمهوری  اسلامی در روزهای اخیر، به نوعی نشان دهنده نارضایتی رهبری ایران ‌از سیاست‌های کاخ سفید است. در تهران این تصور واهی به وجود آمده بود، و برخی هم در خارج از ایران بر همین تصور بودند، که گویا آمریکا در نظر دارد تهران را در منطقه به تدریج جانشین متحدان قدیمی ‌واشنگتن یعنی تل آویو و ریاض کند.

به دو دلیل این تصور واهی بود و هست:

اولا منافع استرانژیک آمریکا در منطقه با سیاست‌های جمهوری اسلامی‌هم‌سوئی ندارد و ثانیا مهم‌تر از آن، اگر بر فرض باراک اوباما چنین خیالی را می‌داشت، با توجه به اینکه عملا یک سال بیشتر به پایان دوران ریاست جمهوری‌اش باقی نمانده و در ماه‌های پبش رو باید با کنگره‌ای که کنترل آن در دست جمهوری‌خواهان است دست و پنجه نرم کند، این چنین چرخشی قابل تصور نیست.

اوباما که به سختی توانست حمایت بسیاری از نمایندگان و سناتورهای دمکرات را برای توافق هسته‌ای به دست آورد، در رابطه با  کنار گذاشتن اسرائیل و عربستان حتا از حمایت حزب خود نیز برخوردار نیست. کاندیداهای حزب دمکرات برای جانشینی باراک اوباما، چون هیلاری کلینتون، از هم اکنون در مقابل ایران و در حمایت از متحدین همیشگی خویش در منطقه مواضعی بسیار روشن اتخاذ کرده‌اند. نمونه بارز عدم تغییر سیاست آمریکا در منطقه، تاکید بر ادامه آماده ساختن مقدمات راه‌اندازی سیستم دفاعی ضد موشکی برای کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس است. ژنرال نیروی هوائی، کنت تودوروف،  جمعه اعلام کرد « نه تنها هیچ دلیلی برای متوقف ساختن این برنامه وجود ندارد بلکه در شرایط کنونی حتا لزوم تسریع آن هم دیده می‌شود».

رقابت‌های منطقه‌ای ادامه دارد

برای آشنائی بیشتر با مواضع جمهوری اسلامی ‌در رابطه با روابط بحرانی‌اش با جهان عرب با دفتر سخنگوی وزارت خارجه  تماس گرفتیم،  که البته ما را حواله دادند به بیانات مرضیه افخم در کنفرانس‌های مطبوعاتی‌ای که به صورت هفتگی برگزار می‌کند. اما داود هرمیداس باوند، کارشناس روابط بین‌الملل در تهران نیز شکی ندارد که تلاش‌های آقای ظریف در هفته‌های اخیر نتیجه‌ای را که مورد نظر بوده  به دست نیاورده است.  این استاد دانشگاه می‌گوید: «رابطه ایران با کشورهای عربی به رغم اهمیت‌شان در سطحی نیست که باید باشد». هرمیداس باوند بر این نظر است که «تحولات دو سال اخیر فاصله ایران با همسایگان عرب‌اش را بیشتر کرده است».

این کارشناس روابط بین‌الملل شک ندارد که «دستیابی ایران به تکنولوژی هسته‌ای» یکی از مهم‌ترین دلایل تنش کنونی در روابط ایران و کشورهای عربی است. البته از نظر داود هرمیداس باوند مسائلی «چون واهمه کشورهای عربی از تشکیل یک هلال شیعی که ایران، عراق، سوریه و تا حدی لبنان را در برگیرد» نیز در گسترش اختلافات ایران و همسایگانش نقش داشته است.  و البته مساله حادی چون سوریه. این کارشناس روابط بین المللی می‌گوید: «سوریه مهمترین مساله‌ای است که وارد رقابت‌های منطقه‌ای شده است. رقابتی که بازیگران اصلی آن ایران، مصر، ترکیه و عربستان هستند، اگرچه دیگران هم چون قطر یا اردن در این رقابت سهمی‌دارند».

هرمیداس باوند بر این نظر است که این اختلافات و این تنش‌های منطقه‌ای بدون  دخالت بازیگران بین‌المللی و به ویژه آمریکا حل نخواهند شد. او می‌گوید: «به هر اندازه که روابط ایران و آمریکا بهبود پیدا کند، مشکلات با همسایگان عرب هم کاهش پیدا خواهد کرد، چون در واقع همسایگان عرب ایران همگی دنباله‌روی آمریکا هستند».

[کیهان لندن شماره ۲۵]