فقر ایرانی و آمارهای جهانی

کامیار بهرنگ – با اینکه از سال ۱۹۹۲  روز ۱۷ اکتبر به تقویم رسمی سازمان ملل متحد اضافه شد اما ریشه اصلی شکل‌گیری جنبش مبارزه علیه فقر به سال ۱۹۸۷ در پاریس باز می‌گردد. ژوزف ورسینسکی* که کشیش بود و سال‌ها در محله‌های فقیرنشین پاریس زندگی می‌کرد در ۱۷ اکتبر ۱۹۸۷ برای یک حرکت جمعی به منظور مبارزه با فقر فراخوانی صادر کرد. صدها هزار نفر به دعوت او به میدان تروکادروی** آمدند، محلی که پیش‌تر محل امضای بیانیه جهانی حقوق بشر بود. حرکت پدر ورسینسکی به جنبش «همه با هم برای کرامت انسانی» و «کمپین بین‌المللی جهان چهارم» انجامید.

ورسینسکی بر این باور بود «تا زمانی‌که مردان و زنان محکوم به زندگی در فقر شدید هستند، حقوق بشر نقض می‌شود».

این گفته او بر اساس ماده‌ی ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر که «سطح زندگی مناسب برای تأمین سلامتی و رفاه خود و خانواده، به‌ویژه از حیث خوراک، پوشاک، مسکن، مراقبت‌های پزشکی و خدمات اجتماعی ضروری» را حق بشر عنوان می‌کند، مطرح شده است.

سازمان ملل متحد شعار امسال روز جهانی برای ریشه‌کنی فقر را «ساختن آینده پایدار، همه با هم برای پایان دادن به فقر و تبعیض» قرار داده است و بان کی مون، دبیرکل این سازمان در پیام خود تاکید کرده است: «با اینکه در ۲۵ سال گذشته نزدیک به ۱ میلیارد نفر از خط فقر گذر کرده‌اند اما ۸۰۰ میلیون انسان همچنان در فقر شدید زندگی می‌کنند و بسیارانی دیگر در معرض تهدید قرار دارند».

او در ادامه این پیام «تغییرات محیط‌ زیستی، درگیری‌های خشونت آمیز و فجایع طبیعی» را از عوامل اصلی تهدید کننده‌ی برنامه‌های این سازمان برای مقابله با فقر دانسته است.

هدف‌های سه‌گانه مبارزه با فقر

شاید نتوان تعریف دقیقی از فقر ارائه داد، اما بر اساس معیارهای سازمان ملل متحد کسانی‌که کمتر از ۱/۲۵ دلار در روز درآمد دارند در دسته «فقر شدید» قرار می‌گیرند.

یکی از اهداف اصلی «سند توسعه هزاره سازمان ملل متحد» ریشه‌کنی فقر در ابعاد گوناگون است. این سند در ۳ بخش متفاوت برای خود هدف‌گذاری کوتاه مدت تعریف کرده است:

۱) کاهش نیمی از جمعیت انسان‌های فقیر شدید: این بخش از برنامه سازمان ملل متحد که در سال ۲۰۱۵ پایان می‌یابد به هدف اولیه همان طور که در پیام دبیرکل سازمان ملل متحد نیز به آن اشاره شده دست پیدا کرده است.

۲) دست‌یابی به اشتغال پایدار و مولد برای همه از جمله زنان و جوانان: بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد نزدیک به ۳۰۰ میلیون کارگر همچنان درآمدی کمتر از ۱/۲۵ دلار در روز دریافت می‌کنند.

نرخ تغییر در این بخش سرعت بسیار کمی داشته و با توجه به بحران اقتصادی در سطح جهانی در برخی موارد کاهش نیز پیدا کرده است.

از میان زنان و مردان ۱۵ تا ۲۴ ساله که امکان اشتغال دارند تنها ۴ نفر  از ۱۰ نفر مشغول به کار هستند، این در حالیست که این رقم در سال ۱۹۹۱ نسبت ۵ به ۱۰ داشته است.

۳) کاهش نیمی از جمعیت انسان‌هایی که از سوء تغذیه رنج می‌برند: تخمین زده می‌شود که ۷۹۵ میلیون نفر در جهان دچار سوء تغذیه هستند.

این تعداد شامل ۹۰ میلیون کودک زیر ۵ سال است. با این حال بر اساس گزارش‌های سازمان ملل این جمعیت نیز به نیمی از آنچه در سال ۱۹۹۱ در جهان حاضر بودند کاهش یافته است.

راه‌های مبارزه با فقر

مجمع جهانی اقتصاد در یکی از آخرین تحلیل‌های خود به قلم وینی بیانیما، مدیر اجرایی موسسه بین‌المللی اکسفام که یک موسسه جهانی امدادرسانی است به راه‌های مبارزه با فقر در جهان پرداخته است. او با اینکه تاکید دارد «تا رسیدن به ریشه‌کنی فقر در جهان راهی طولانی وجود دارد» اما اضافه می‌کند که «به شدت بر این باورم که امکان دست‌یابی به این هدف تا سال ۲۰۳۰ وجود دارد».

وینی بیانیما در این مطلب عزم جدی سیاسی برای مقابله با فقر جهانی، تغییر در ساختار مالیات جهانی برای تامین ۱۰۰ میلیارد دلار در سال برای سرمایه‌گذاری، تغییر اولویت‌ کشورهای فقیر به منظور تغییر زیرساخت‌ها و همچنین تقویت بخش خصوصی در این مسیر را ۳ گام اولیه و مهم برای دست‌یابی به آرزوی دنیای بدون فقر مطرح می‌کند.

او بر پایه این سه محور تاکید می‌کند با توجه به رابطه فقر و شرایط زیست محیطی، دست‌یابی به یک توافق قوی در نشست پاریس که به موضوع تغییرات محیط زیستی خواهد پرداخت گامی مهم در رسیدن به جهان بدون فقر است. برنامه‌ریزی‌های ملی همه دولت‌ها (فقیر و غنی) برای تضمین دخالت تمام شهروندان و جامعه مدنی در مبارزه با فقر یک مسئولیت جهانی است. وینی بیانیما تاکید دارد که «کشورهای غنی وظیفه سنگین‌تری نسبت به نقش جهانی خود در این مسیر دارند». او در پایان، تغییر شیوه توزیع و مبارزه با شکاف مالی میان کشورهای جهان را یک ضرورت می‌داند که دیگر یک «تابو» محسوب نمی‌شود.

فقر در ایران

مجمع جهانی اقتصاد در آخرین «گزارش جامع رشد و توسعه» که به وضعیت اقتصاد کشورهای جهان می‌پردازد، ایران را از میان ۸۲ کشور در حال توسعه در رتبه ۵۲ از نظر فقر قرار داده است. بر همین اساس نزدیک به ۶ میلیون ۴۰۰ هزار ایرانی درفقر شدید زندگی می‌کنند. این آمار بر اساس گزارش‌های رسمی بانک مرکزی و مراکز آماری جمهوری اسلامی تهیه شده است که درصدی از خطا را در بر دارد. این گزارش بر اساس داده‌های آماری سال ۲۰۱۲ تهیه شده است اما شرایط اقتصادی سال‌های گذشته (بالا بودن تورم و کاهش قدرت خرید مردم) تغییر چندانی به روی این آمار نخواهد داشت.

بر اساس برآوردهای رسمی مرکز آمار ایران در سال ۹۴ خط فقر روستایی ۱ میلیون ۹۲ هزار تومان و خط فقر شهری ۱ میلیون ۸۲۲ هزار تومان برآورد شده است. البته این رقم در شهرهایی مانند تهران بیشتر از این پیش‌بینی می‌شود و بنا گفته حسین راغفر، قائم‌مقام وزیر تعاون خط فقر برای یک خانواده ۵ نفری در تهران ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است. او ۱/۵ میلیون تومان را خط فقر مطلق در این شهر عنوان کرده است، رقمی که در سال ۱۳۸۶حدود ۶۵۰ هزار تومان بوده است.

حال حتی اگر فرض را بر آمارهای رسمی بگذاریم، جدول پایه حقوق کارگران نشان می‌دهد که حداقل دستمزد در بهترین حالت برای یک کارگر متاهل با دو فرزند ۱ میلیون و ۳۴ هزار و ۹۱۲ تومان است. به همین سادگی می‌توان دید که حقوق پایه کلیه کارگران ایرانی از خط فقط روستایی پایین‌تر است و به همین جهت بخش زیادی از سرپرستان خانواده مشغول به دو کار هستند.

موسی‌الرضا ثروتی عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی ‌با اشاره به اینکه «۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور زیر خط فقر هستند» اضافه کرده است: «۷ میلیون نفر از افراد زیر خط فقر از خدمات هیچ نهاد حمایتی برخوردار نیستند و خدماتی به آنان ارائه نمی‌شود».

برخی گزارش‌های دیگر نشان می‌دهد که حدود ۴۰ درصد مردم ایران زیر خط فقر هستند رقمی که در ۷ سال گذشته ۵ درصد افزایش داشته است. حسین راغفر استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا در تهران یکی از آنهایی است که این رقم را تایید می‌کند و ارائه رقم‌های رسمی مبنی بر ۱۲ میلیون فقیر در ایران را نتیجه‌ی آماری افراد تحت پوشش دو نهاد «کمیته امداد» و «بهزیستی» می‌داند که شامل تمام فقرا نمی‌شود. بر اساس آمار ۴۰ درصدی می‌توان گفت ۳۰ میلیون ایرانی امروز در فقر زندگی خود را سپری می‌کنند.

* Joseph Wresinski
** Trocadéro