اجرای برجام و توقعات غیراجرایی خامنه‌ای

رهبر جمهوری اسلامی اصرار دارد همه تحریم‌هایی که ربطی به برنامه اتمی ندارند نیز لغو شوند.

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) پس از قبول قانونی تمامی طرفین وارد فاز اجرایی خود شد. پس از اینکه برجام در سنای آمریکا تصویب شد تمام چشم‌ها به سوی مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان قانون اساسی جمهوری اسلامی بود. مجلس که با تشکیل «کمیته ویژه برجام» نشان داده بود با تمام جنبه‌های اجرایی این برنامه موافق نیست اما در جلساتی که بدون تنش هم نبود، آن را تصویب کرد و شورای نگهبان نیز به فاصله یک روز مصوبه مجلس را تایید نمود (حاشیه‌های تصویب برجام در مجلس هفته گذشته در کیهان لندن با عنوان «آیا برجام کلید حسن روحانی برای حل مشکلات است؟» منتشر شده است).

با این تصویب‌ها، برجام از مرحله ۹۰ روزه تایید گذر کرد و حالا نوبت آغاز فعالیت‌های اجرایی آن است. این فعالیت‌ها شامل اقدامات سخت‌افزاری جمهوری اسلامی از جمله تغییر کاربری سایت اتمی فردو، خارج کردن ۹۸ درصد از میله‌های سوخت و اوراق کردن بخشی از تجهیزات اتمی است. در سوی دیگر نیز این دوران شامل اقدامات نرم‌افزاری گروه ۱+۵ برای آماده‌سازی قانونی رفع تحریم‌هاست. در این دوران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فرصت ارزیابی عملکرد اتمی جمهوری اسلامی و بررسی پاسخ‌های آن را به آژانس شامل برنامه‌های پیشین و کنونی خود را دارد و تا ۱۵ دسامبر (۲۴ آذر) فرصت دارد گزارش خود را منتشر کند.

نیویورک تایمز این بخش از برجام را «سخت‌ترین بخش» دانسته و آن را «بزرگترین پروژه برچیدن تجهیزات هسته‌آی تاریخ» عنوان کرده است. در این دوران جمهوری اسلامی می‌بایست ۱۲ هزار سانتریفوژ خود را جداسازی کرده، ۱۲ تن اورانیوم (۹۸ درصد ذخیره ایران) را به خارج از کشور منتقل نموده و هسته‌ی اصلی سایت فردو را با سیمان پر کند. دکتر بهروز بیات کارشناس هسته‌ای مقیم وین در گفتگو با کیهان لندن عملیات جداسازی اورانیوم را «پیچیده» ندانست و گفت: «در مورد ارسال ذخائر اورانیوم نیز مهم است که کدام کشور این مواد را خواهد پذیرفت. البته که شواهد نشان می‌دهد که روسیه این مهم را انجام خواهد داد و این انتقال نیازمند یک سری مقدمات امنیتی برای انتقال خواهد بود. مساله بتون‌ریزی در قلب راکتور اراک نیز پیچیده نخواهد بود» (مصاحبه کامل با دکتر بهروز بیات را می‌توانید در این لینک «روز پذیرش برجام: از برنامه هسته‌ای ایران چیزی جز ظاهر باقی نخواهد ماند» بشنوید).

بیانیه‌های جداگانه برای یک توافق مشترک

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با صدور بیانیه‌ای ضمن تایید پذیرش برجام از سوی جمهوری اسلامی به اجرای موقت و داوطلبانه پروتکل الحاقی این آژانس از سوی دولت ایران تا زمان تصویب آن توسط مجلس شورای اسلامی اشاره کرده است.

محمد جواد ظریف و فدریکو موگرینی نیز در بیانیه مشترکی نیز تاکید کرده‌اند که «امروز اتحادیه اروپا چارچوب قانونی لازم برای برداشتن تمام تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با برنامه هسته‌ای را تصویب کرد. این قوانین در روز اجرایی شدن برجام، هم‌زمان با اجرای اقدامات هسته‌ای توافق شده توسط ایران و راستی‌آزمایی آنها از سوی آژانس، لازم‌الاجرا خواهد شد».

جاکوب لو وزیر خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا نیز در بیانیه‌ جداگانه‌ای با تاریخی خواندن این مرحله از اجرایی شدن برجام تاکید کرده است «زمانی که بازرسان بین‌المللی تاکید کنند که ایران تعهدات هسته‌ای‌اش را طبق برجام کامل کرده است، همزمان با روز اجرا، تحریم‌های مرتبط هسته‌ای لغو خواهند شد».

جان کری نیز در بیانیه جداگانه‌ای به رفع تحریم‌ها در روز اجرا تاکید داشته و گفته است: «این رفع تحریم‌ها تا روز اجرایی شدن و تا زمانی‌ که ایران همه اقدامات ضروری را تکمیل نکند اجرا   و عملی نخواهد شد و این اقدامات مورد راستی‌آزمایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار می‌گیرد». کاخ سفید نیز با مهم خواندن این مرحله از برجام از دستور باراک اوباما برای آماده سازی‌های قانونی جهت رفع تحریم‌ها در روز اجرای توافق خبر داده است.

تعارف سیاسی یا روزی تاریخی؟

همان طور که مشاهده می‌کنید در بیانیه‌های صادر شده «روز پذیرش» را تاریخی و مهم دانسته‌ شده اما همگی بر «روز اجرا» تاکید دارند. روز اجرا در واقع زمانی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اساس راستی‌آزمایی‌های خود برنامه اتمی جمهوری اسلامی را تایید کند. با اینکه تاریخ ۱۵ دسامبر به عنوان زمان ارائه این گزارش مطرح شده است اما به نظر می‌رسد که زمان عملیات سه‌گانه جمهوری اسلامی (جداسازی سانتریفوژ، انتقال اورانیوم، تغییر کاربری سایت فردو) زمان بیشتری از این مدت را طلب می‌کند. با این حساب گزارش آژانس نیز می‌تواند به زمانی دیرتر موکول شود. به این ترتیب، تاریخی خواندن این روز با اینکه برجام را وارد مرحله‌ی اجرایی کرده است اما بدون اقدامات عملی و گزارش آژانس هیچ تاثیر محسوسی بر شرایط تحریم‌ها نخواهد گذاشت. از سوی دیگر هنوز هیچ نشانه‌ای از «نقشه راه» مشترک میان آٓژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی که سندی محرمانه عنوان شده است وجود ندارد. سفر ماه گذشته یوکیو آمانو مدیر کل آژانس به تهران و بازدید از سایت نظامی پارچین و همچنین پاسخ کتبی دانشمندان هسته‌ای ایران به سوالات آژانس با اینکه چنین پاسخ و پرسشی جزو خطوط قرمز رهبر جمهوری اسلامی در مذاکرات هسته‌ای اعلام شده بود، در ماه‌های گذشته انجام شده است.

امروز  در واقع آن نقشه راه بیش از برجام اهمیت دارد چرا که اجرای عملی این توافق و رفع تحریم‌ها به گزارش آژانس از فعالیت‌های هسته‌ای ایران بستگی دارد.

آمریکا دیگر شیطان بزرگ نیست

بعد از اعلام روز پذیرش از سوی طرفین برنامه جامع اقدام مشترک، نمایندگان آژانس انرژی اتمی چین، دپارتمان انرژی امریکا و سازمان انرژی اتمی ایران در وین با یکدیگر دیدار داشتند. محور اصلی این دیدار «مدرن‌سازی سایت اتمی اراک» عنوان شد.

این پروژه مشترک بر اساس ضمیمه شماره یک برجام پیگیری خواهد شد. در بیانیه مشترکی که این سه سازمان منتشر کرده‌اند رهبری این پروژه با ایران خواهد بود و چین نیز به نمایندگی از گروه ۱+۵ و اتحادیه اروپا «رهبری مشترک» را برعهده خواهد داشت.

با اینکه در این بیانیه تاکید شده است که این پروژه با همکاری تمام طرفین برجام پیگیری می‌شود اما در بیانیه مشترک هیچ نشانی از کشورهای دیگر وجود ندارد و تنها چین، ایالات متحده و جمهوری اسلامی پروژه طراحی مجدد و نوسازی آب سنگین اراک را برعهده خواهند داشت.

موافقت مشروط با توافقی مشروط

سرانجام رهبر جمهوری اسلامی نیز پای برنامه جامع اقدام مشترک را پس از آنکه جهانیان آن را تایید کردند امضا کرد. ولی فقیه در نامه‌ای که صبح روز چهارشنبه گذشته منتشر کرد دارای نکات بسیار است:

۱) شورای عالی امنیت ملی به عنوان یک نهاد بالادست بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی برجام را در جلسه ۶۳۴ و در تاریخ ۱۹ مرداد یعنی پیش از تشکیل کمیسیون برجام در مجلس شورای اسلامی تایید کرده بود. این بدان معنی است که تشکیل آن کمیسیون و آنچه در مجلس روی داد، نمی‌توانست نقشی در تصمیمی که گرفته شده بود، داشته باشد.

۲) اصرار بر اینکه از واژه لغو تحریم‌ها در مقابل تعلیق تحریم‌ها استفاده شود بر خلاف مصوبه‌ شورای عالی امنیت ملی، مجلس شورای اسلامی و متن خود برجام است. در واقع برجام یک چهارچوب مشروط برای جمهوری اسلامی است که در مقابل دست کشیدن از برنامه اتمی، امکان بهره‌مندی از شرایط پیش از تحریم را به دست می‌آورد. برجام با استفاده از مکانیسم ماشه این امکان را فراهم می‌آورد که ساختار نظام تحریم‌ها در صورت عدم پایبندی جمهوری اسلامی به شرایط مندرج در برجام به سرعت به حالت اولیه بازگردد.

۳) تاکید ولی فقیه بر لغو تحریم‌های غیرهسته‌ای در نامه یادشده خلاف تمام مسیر مذاکرات است و این موضوع به صراحت در متن مذاکرات و هم در جمع‌بندی پایانی آن و هم در سخنان متعدد دیگر طرفین مذاکرات اتمی آمده است.

دو نکته نخست، یعنی تصویب مجلس و استفاده از واژه‌ّهای دیگر که هیچ نقشی در مضمون و اجرای برجام بازی نمی‌کند، کاربردی کاملا داخلی دارد و بیش از یک بازی سیاسی نیست. اما نکته سوم یعنی اصرار بر لغو همه تحریم‌ها از سوی همه کشورها و نهادهای‌ بین‌المللی که به دلایلی غیر از برنامه اتمی ایران، از جمله نقض حقوق بشر و حمایت از تروریسم توسط رژیم ایران وضع شده‌اند، مسیر خطرناکی را ترسیم می‌کند. رهبر جمهوری اسلامی در واقع با تاکید بر این موضوع نشان داده است که تمام توافق او برای اجرای برجام به منظور بازنمودن دست او برای اقتدار بیشتر داخلی بدون نظارت‌های جهانی است. تهدید ولی فقیه به لغو برجام در صورت تحریم‌های نظامی و حقوق بشری در حالی صورت می‌گیرد که سال آینده اوباما از کاخ سفید خواهد رفت و مشخص نخواهد بود کنگره و سنای آمریکا آیا باز هم با سد حق وتوی یک خانم رئیس جمهوری از حزب دمکرات روبرو می‌شوند و یا در کاخ سفید فرد دیگری حضور پیدا خواهد کرد که با سیاست‌های آنها هم‌صدا باشد.

پاسخی که پاسخ نیست

این همه در حالیست که حجت‌الاسلام حسن روحانی یک روز پس از انتشار نامه رهبر جمهوری اسلامی به آن پاسخ داد. او در ابتدای نامه خود با بی‌اعتنایی به نقش مجلس شورای اسلامی، تایید مصوبه‌ شورای عالی امنیت ملی توسط ولی‌ فقیه را «موجب خشنودی ملت بزرگ ایران و دلگرمی خادمان مردم در دولت» دانسته است. اما بخش‌های دیگر این نامه که به «شکست پروژه ایران‌هراسی» و «دست‌یابی به حق مسلم اتمی» می‌پردازد جز تعارف‌های مرسوم و در مواردی کاملا دروغ چیز دیگر در بر ندارد. در این نامه، روحانی هیچ پاسخ روشنی به موضوعات مطرح شده در نامه رهبر جمهوری اسلامی نداده و تنها با اشاره به اینکه «انجام تعهدات طرف مقابل با هوشیاری کامل رصد و تصمیم مقتضی برای واکنش متناسب در شورای عالی امنیت ملی اتخاذ خواهد شد» نشان داده است که از یک سو باز هم مجلس شورای اسلامی در این قضیه نقشی ندارد و از سوی دیگر، پرونده اتمی هم‌چنان باز است. در عین حال سخنان خامنه‌ای نیز نشان می‌دهد که اگر پرونده‌ اتمی هم روزی بسته شود، پرونده‌های دیگر جمهوری اسلامی از جمله در زمینه نقض حقوق بشر، حمایت از تروریسم و مداخله‌های خرابکارانه در کشورهای منطقه همچنان باز خواهد ماند.

[کیهان لندن شماره ۳۱]