روشنک آسترکی- پس از امضای توافق‌نامه هسته‌ای میان ایران و شش قدرت جهانی، دولتمردان یازدهم برنامه ریزی برای سفر به کشورهای مختلف و دعوت متقابل از مقامات سیاسی و اقتصادی این کشورها، جهت بهبود روابط بین‌الملل و خروج از انزوای ایران را آغاز کردند.
در این میان ارمنستان به عنوان تنها همسایه غیر مسلمان ایران جایگاه ویژه‌ای به دلیل پیشینه روابط خوب سیاسی با ایران دارد. رابطه دو کشور از زمان استقلال ارمنستان در سال ۱۹۹۱ میلادی همواره بدون کوچک‌ترین مناقشه‌ای ادامه پیدا کرده و برخی از تحلیل‌گران این رابطه را در سطحی عالی ارزیابی می کنند، این در حالیست که ارمنستان در این سال‌ها با دو همسایه خود یعنی ترکیه و جمهوری آذربایجان همواره روابطی پرتنش داشته است.
نکته قابل تامل این است که سفر اسحاق جهانگیری به ارمنستان تنها یک هفته پس از تغییر سفیر ایران در ارمنستان صورت گرفت که می‌تواند نشان‌دهنده عزم جدی دولت یازدهم برای گسترش روابط با ارمنستان باشد. سید کاظم سجادی سفیر جدید ایران در ارمنستان که از سال ۱۳۶۲ به استخدام وزارت خارجه درآمده تاکنون به کشورهای فیلیپین، یونان، روسیه، هند و مالزی اعزام شده و از سال ۸۸ تا ۹۰ در سمت مدیرکل امور فرهنگی ایرانیان خارج از کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی مشغول به فعالیت بوده و از سال ۹۰ تا زمان اعزام به ارمنستان به عنوان مدیرکل امور ایرانیان خارج از کشور وزارت امور خارجه در تهران مشغول به کار بوده است و در گزارش دیگری از او با نام مستعار «فیروزآبادی» به عنوان معاون فنی وزارت اطلاعات در سال ۸۸ یاد شده است.
او در نخستین روزهای اقامت در ارمنستان به عنوان سفیر ایران در گفتگو با ایرنا نسبت به گسترش روابط ایران و ارمنستان اظهار امیدواری کرده و معتقد است ایران و ارمنستان می توانند به دلیل نزدیکی فرهنگی و دیدگاه‌های سیاسی مشترک نسبت به مسائل منطقه تفاهم بیشتری با یکدیگر داشته باشند.
اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهوری اسلامی ایران در سفر خود به ارمنستان سه دیدار مهم با نخست وزیر، رییس جمهوری و رییس مجلس ارمنستان داشت و همچنین حضور او در همایش مشترک تجاری که با حضور تجار ایرانی ساکن ارمنستان و تجار و سرمایه‌گذاران ارمنی برپا شد نیز از دیگر اتفاقات این سفر دو روزه بود.
هدف نخست، گسترش روابط
به نظر می رسد با توجه به دیدگاه‌های سیاسی تقریبا یکسان و همسوی ایران و ارمنستان در مسایل منطقه‌ای، تحکیم روابط ایران با ارمنستان در دوران پساتحریم و با وجود مناقشات مختلفی که ایران در سال‌های اخیر با برخی کشورهای منطقه از جمله ترکیه و عربستان سعودی داشته، به عنوان هدفی مشخص برای دولت یازدهم ارزیابی می‌شود. این مساله توسط اسحاق جهانگیری در دیدار با سرژ سرکیسیان، رییس جمهوری ارمنستان تاکید شد. او ارمنستان را یکی از کشورهای دوست ایران خواند و با تاکید بر اینکه ارمنستان از «جایگاه ویژه‌ای» در سیاست خارجی جمهوری اسلامی برخوردار است، گفت: «در تمام سطوح تصمیم‌گیری در ایران هیچ محدودیتی برای توسعه‌ی مناسبات و گسترش روابط تهران‌ـ ایروان وجود ندارد».
جهانگیری همچنین در دیدار با گالوست ساهاکیان، رییس مجلس ملی ارمنستان با تکیه بر توانایی دو کشور در گسترش روابط تجاری گفت: «پارلمان‌های دو کشور می‌توانند نقش بسیار موثری در توسعه‌ی ارتباطات تجاری و بازرگانی فی‌مابین داشته باشند». اسحاق جهانگیری در دیدار خود با مقامات بلندپایه ارمنستان تاکید کرد که دو کشور نباید اجازه دهند روند رو به رشد روابط دو کشور دچار وقفه شده و یا حتی آهنگ آن کند شود.
یکی از نکاتی که معاون اول ریاست جمهوری ایران و نخست وزیر ارمنستان بر آن تاکید کرده‌اند، مسأله داعش به عنوان معضل جدی در منطقه بود. جمعیت زیادی از ارامنه سال‌ها پیش و در دوران حکومت شوروی سابق، به سوریه مهاجرت کردند و معماری‌های تاریخی زیادی نیز در سوریه از آنها به یادگار مانده است. با آغاز بحران در سوریه به ویژه از زمان حضور داعش در این کشور، شمار زیادی از ارامنه سوریه که یکی از اهداف اصلی کشتارها در آن کشور هستند، به ارمنستان مهاجرت کرده‌اند. حال به نظر می‌رسد ایران و ارمنستان با توجه به آرایش جدید کشورهای عربی منطقه به رهبری عربستان سعودی، تحولات داخلی ترکیه و همچنین ورود نظامی روسیه به سوریه و عراق، نیاز به هماهنگی و هم‌سویی بیشتری را احساس کرده‌اند.
دور جدید فعالیت‌های اقتصادی
هر چند هدف نخست این سفر گسترش روابط سیاسی و تبدیل شدن ارمنستان به یک متحد جدی برای ایران در منطقه بوده است و جهانگیری در سخنان خود مستقیم به این موضوع اشاره داشت که «در عالی‌ترین سطح دو کشور، اراده سیاسی برای ارتقای روابط موجود است» اما هدف دیگر این سفر بهبود روابط تجاری میان دو کشور بود. به همین منظور اسحاق جهانگیری در سفر خود به ارمنستان در همایش مشترک تجاری ایران- ارمنستان شرکت کرد. به اعتقاد مقامات ایرانی جمهوری ارمنستان به عنوان تنها عضو اتحادیه اقتصادی اورآسیا که با ایران مرز خاکی دارد، می‌تواند به دروازه ورودی کالاهای ایرانی به آن اتحادیه تبدیل شود.
اکنون با آغاز تدارکات اجرای توافق هسته‌ای، محدودیت‌های ایران برای ورود به بازارهای جهانی به تدریج برداشته می‌شود و به نظر می‌رسد ارمنستان یکی از نخستین مقاصد ایران برای سرمایه‌گذاری خارجی باشد. اسحاق جهانگیری نیز در همایش مشترک تجاری ایران- ارمنستان عنوان کرد « این امکان وجود دارد که تولیدکنندگان ایرانی، بخشی از چرخه تولید محصولات خود را در ارمنستان انجام داده و با این کار، امکان توزیع در اتحادیه اقتصادی اورآسیا و همچنین اتحادیه اروپا را به دست آورند. با توجه به شناخت خوب بازرگانان ارمنی از بازار اتحادیه اقتصادی اورآسیا و به ویژه روسیه، می‌توانند به عنوان مکمل تولیدکنندگان ایرانی برای توزیع کالاهای آنها در اتحادیه اقتصادی اورآسیا عمل کنند.»
پیگیری در مورد امضای موافقت‌نامه تعرفه ترجیحی بین ایران و ارمنستان و دو پروژه آزادراه شمال– جنوب ارمنستان و همچنین راه‌آهن جنوب ارمنستان و اتصال راه‌آهن دو کشور از طرح‌های مهمی هستند که در بخش اقتصادی این سفر مورد گفتگو قرار گرفتند. از سوی دیگر تامین منابع مالی پروژه خط سوم انتقال برق ارمنستان به ایران، خبری بود که جهانگیری در این سفر اعلام کرد. ایران و ارمنستان سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳ خورشیدی) یک قرارداد تهاتر گاز و برق امضا کردند، مدت این قرارداد ۲۰ ساله است. ارمنستان ذخایر هیدروکربن اندکی دارد و برای تامین انرژی مورد نیاز خود، به واردات سوخت و یک نیروگاه هسته‌ای که در زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق ساخته شده، وابسته است. این کشور سالانه حدود دو میلیارد مترمکعب گاز روسیه را از طریق خاک گرجستان دریافت می‌کند. در همین حال گرجستان ۱۰ درصد از حجم ترانزیت گاز شرکت گازوپرم روسیه را به ارمنستان به وسیله خط لوله گازی «نورث- ساوث» به عنوان تعرفه ترانزیت دریافت می‌کند. اما این میزان گاز وارداتی پاسخگوی نیاز این کشور نیست. از سوی دیگر با توجه به اختلاف‌های سیاسی با آذربایجان، همسایه نفت‌خیز شرقی و ترکیه همسایه غربی ارمنستان، ایروان نیازهای انرژی خود را از ایران و گرجستان تامین می‌کند. از آنجا که دو خط فعلی انتقال برق میان ایران و ارمنستان تنها برای انتقال ۳۰۰ مگاوات ظرفیت دارد، پیش‌بینی می‌شود پیرو امکان تبادل بیشتر برق و گاز میان دو کشور با احداث خط سوم انتقال برق میان ایران و ارمنستان حجم مبادلات کنونی میان تهران و ایروان به پنج برابر سطح کنونی افزایش یابد.
بنا بر گزارش آماری منتشر شده از سوی رایزن بازرگانی ایران در ارمنستان، سال ۲۰۱۳ میلادی ۱۹۸ میلیون دلار انواع کالا از ایران به ارمنستان صادر و در مقابل ۹۵ میلیون دلار کالا از این کشور وارد ایران شد.
قیر نفت، روغن صنعتی، نیترات آمونیوم انفجاری، روغن سویا و اکسیدها برخی از اقلام صادراتی ایران به ارمنستان محسوب می شود و گوسفند زنده، قراضه و ضایعات آلومینیوم و قراضه و ضایعات از چدن به عنوان بیشترین کالاهای وارداتی ایران از ارمنستان به ثبت رسیده است. از سوی دیگر ارمنستان جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر دارد و سهم چندانی در جذب کالاهای صادراتی ایران نمی‌تواند داشته باشد، اما پل ارتباطی به بازار ۲۵۰ میلیون نفری روسیه و قفقاز به شمار می‌رود و از آنجا که ارمنستان و روسیه قرارداد تجاری معاف از حقوق و عوارض گمرکی دارند، ایران می تواند کالاهایی را از طریق ایروان به روسیه صادر کند که از حقوق و عوارض گمرکی معاف باشد.
به هر روی، پیش‌بینی می‌شود با آغاز اجرای برجام و خروج ایران از انزوای سیاسی و اقتصادی، رابطه ایران و ارمنستان وارد فصل تازه‌ای خواهد شد. مقدمه این سطح جدید از رابطه بین دو کشور بود که در سفر دو روزه اسحاق جهانگیری، معاون اول حسن روحانی به ارمنستان که در روزهای ۲۲ و ۲۳ مهرماه صورت گرفت، مشخص شد.
