کامیار بهرنگ – به زودی، ۱۰ نوامبر روز جهانی دانش برای صلح و توسعه فرا می‌رسد.
در بسیاری از کشورها در هفته‌ی منتهی به ۱۰ نوامبر (۲۰ آبان) برنامه‌هایی برای بررسی راه‌های به خدمت گرفتن علم و دانش جهت ایجاد صلح و توسعه برگزار می‌شود. در ایران نیز از سال گذشته «هفته ترویج علم» به تقویم رسمی کشور افزوده شده است.
ایرینا بوکووا، دبیر کل یونسکو در پیام امسال روز جهانی دانش برای صلح و توسعه با اشاره به شعار کلی سازمان ملل متحد برای «توسعه پایدار در سال ۲۰۳۰» یادآوری کرده است: «علم امروز در مرکز تغییرات مثبت و توسعه چندجانبه قرار دارد». او بر اهمیت دانش تاکید داشته و افزوده است: «امروز تمام حکومت‌ها به نقش کلیدی دانش در پاسخ به بسیاری امور مانند مدیریت آب، حفاظت و استفاده بهینه از اقیانوس‌ها، نگهداری از اکوسیستم و تنوع زیست محیطی، تغییرات آب و هوایی، بلایای طبیعی و البته فقر و نابرابری آگاه هستند».
ایرینا بوکووا در پیام خود به نشست «پاریس ۲۰۱۵» که بسیاری از سران کشورهای جهان را گرد هم خواهد آورد تا در مورد یک سیاست واحد جهانی برای مقابله با خطرات زیست محیطی به یک جمع‌بندی برسند، نیز اشاره کرده است. او در پایان پیام خود «همه مردم را به پیوستن به یک حرکت جهانی برای ساختن آینده‌ای بهتر» دعوت کرده است.
نقش دانش در صلح و توسعه پایدار
راه‌حل‌های پایدار در سطح جهانی و یا کشوری نیازمند خلاقیت در دانش، فناوری و نوآوری است. دانش در واقع از طبیعت و علوم اجتماعی، آموزش و پرورش تا فرهنگ و ارتباطات پاسخ‌های یگانه‌ای برای ارتباط میان افراد به منظور یک همکاری جمعی را به همراه دارد.
امروز مقابله با بحران‌های زیست محیطی و تحولات آب و هوایی بدون حضور دانش امکان‌پذیر نیست. در حال حاضر نزدیک به ۳۰ برنامه جهانی برای افزایش آگاهی‌های عمومی نسبت به تغییرات زیست محیطی در جهان در حال اجرا است.
در این میان دانش به خدمت مبارزه با نابرابری نیز در آمده است از جمله حضور دانشمندان فعال و تأثیرگذار زن در سطح جهانی و کشوری در عرصه‌های گوناگون دیده می‌شود.
ترویج دانش در ایران
در سال‌های گذشته همزمان با اقدامات جهانی، در ایران نیز برنامه‌هایی برای ترویج علم و دانش در سطح کشوری از سوی نهادهای مدنی به اجرا در آمده است. «انجمن ترویج علم ایران» یکی از نهادهایی است که در این زمینه فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داده است.
این انجمن «ترویج علم بین عموم مردم، اشاعه تفکر علمی به منظور ایجاد زمینه مناسب برای همگانی کردن علم در جامعه، جلب مشارکت و هماهنگی میان نهادهای مروج علم، آموزش مروجان علم و نهادینه کردن ترویج علم» را به عنوان مهمترین اهداف خود بیان کرده است.
دکتر اکرم قدیمی رئیس هیات مدیره انجمن ترویج دانش در ایران در مصاحبه‌ای با اشاره به عدم توجه صدا و سیما و دولت به مساله ترویج علم گفته است: «در فضای مجازی توجه بسیار خوبی به مبحث ترویج علم شده است، علاوه بر اینکه تشکیل کارگروه رسانه و ترویج علم در سال‌های اخیر نیز موجب توجه بیشتر رسانه‌ها به این بخش شده است. ترویج علم در اسناد کلان کشور مورد توجه نیست علاوه براینکه به دلیل کمبود بودجه قادر به تشکیل ستاد خبری ویژه برای این کار نیستیم، بنا بر این شاهد کاهش اخبار در این حوزه هستیم».
چالش و موانع توسعه دانش در ایران
دانش همواره جایگاه والایی در فرهنگ ایرانی داشته است. به گواه تاریخ بسیاری از دانشمندان ایرانی نقشی فراتر از مرزهای ایران داشته و آموزه‌های آنان تحولی در مغرب زمین نیز به همراه داشته است. مرور نوشته‌های ناصر خسرو در «جامع‌الحکمتین» بخش مهمی از چالش پیش روی دانشمندان ایرانِ پس از تسلط اسلام بر این کشور را نمایان می‌کند. او در این کتاب با اشاره به اینکه «من از استادان عربم آموخته‌ام که عقل را راهنمای خود قرار دهم، حال آن‌که شما بدین خرسندید که مثل یک اسیر، زنجیر یک مرجع اخلاقی را به گردن داشته باشید» نوشته است: «و به علّت کافر خواندن این علما لقبان مر کسانى را که علم آفرینش دانند، جویندگان چون و چرا خاموش گشتند و گویندگان این علم خاموش ماندند و جهل بر خلق مستولى شد، خاصه بر اهل زمین ما که خراسان است و دیار مشرق».
ناصر خسرو در جای دیگری از این کتاب نوشته است: «امروز فقها لقبان دین اسلام همى گویند: اگر کسى گوید “امروز همى از آمدن آفتاب پدید آید” یا “من بدانم که کدام ستاره رونده است و کدام ثابت است، او کافرست”. چرا چنین می‌کنند؟ آیا جز این است که آنان «جهل را بر علم گزیدهاند و همى گویند: ما را با چون و چرائى آفرینش کار نیست!».
دکتر رضا منصوری فیزیک‌دان و کیهان‌شناس ایرانی در مطلبی با عنوان «مشکلات بنیادی توسعه علم در ایران» به بخش‌هایی از چالش‌های دین در مقابل دانش پرداخته و آنها را در ۱۱ دسته جداگانه مطرح کرده است:
١) وجود تقدس در علم سنتی و نبود آن در علم نوین
٢)درست بودن درمقابل بر حق بودن
٣) صداقت درمقابل صحت
۴) نص مقابل شک
۵) اعتقاد درمقابل خلاقیت
۶) صراط مستقیم در مقابل سراندیب‌گرایی
۷) رستگاری در مقابل قدرت و اقتصاد
۸) گناه در مقابل اشتباه
۹) آخرت در مقابل هم‌قطاران
۱۰) عقلانیت دینی در مقابل عقلانیت علم نوین
۱۱) وجاهت دینی در مقابل درخشانی در علم
نقش‌های فراموش شده در توسعه و ترویج دانش
دکتر منصوری در «نشست تخصصی مهمترین موانع توسعه علمی در ایران» نیز جنبه‌ی دیگری از توسعه دانش در ایران را بیان کرده و گفته است: «آنچه امروز به شدت در زمینه توسعه علمی ایران خلل ایجاد می‌کند این است که ما هنوز از علم یک تصور خام داریم و علم را آن طور که باید نشناخته‌ایم. مانع دیگر این است که عزم ملی برای توسعه علم در ایران وجود ندارد و در نهایت اینکه هنوز ساز و کار سیاستگذاری علم را نمی‌شناسیم».
به این بخش از صبحت‌های دکتر منصوری باید نقش زنان در دانش را اضافه کرد. دکتر اکرم قدیمی در نشست «هم‌اندیشی نقش زنان در علم و علم برای زنان» با اشاره به اینکه «بیش از نیمی از قبول‌شدگان دانشگاه در کشور ما را بانوان تشکیل می‌دهند در حالی که در مقاطع تحصیلات تکمیلی با کاهش حضور زنان مواجهیم اضافه کرده است: «زمینه‌سازی حضور فعال‌تر زنان، تنها برعهده خود آنها نیست. معتقدیم با ارتقای منزلت و مشارکت عمومی در تصمیم‌سازی‌ها و توجه به کاستی‌‌ها می‌توان به حضور این قشر در جامعه امید‌وار بود». او در مصاحبه با روزنامه «شرق» به نقش دولت در زمینه‌سازی برای حضور در جریان توسعه علمی کشور اشاره کرده و گفته است: «در هر صورت، دولت در همه عرصه‌ها نقش بسیار مهمی بر عهده دارد، از جمله نقش دولت در بخش سیاستگذاری و بسترسازی برای حضور موثرتر زنان در عرصه‌های علمی. به بیان بهتر نقش دولت نقشی بسیار حساس و حیاتی است و دولت باید حضور زنان در همه بخش‌های اجتماع از جمله بخش‌های علمی و آموزشی را تسهیل کند».
با اینکه جنبه‌های گوناگون دانش در زندگی مردم نقش مهمی دارد اما ایران نقشی کمرنگ در گسترش آن ایفا می‌کند. با اینکه ظاهرا علم و دانش در ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی اهمیت بسیاری دارد اما در عمل نه تنها زیرساخت‌های لازم برای توسعه دانش دیده نمی‌شود بلکه گاه با آن مقابله نیز می‌شود از جمله در حذف و محدودیت برخی رشته‌های دانشگاهی در زمینه علوم انسانی. از سوی دیگر، برخورد با شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌های ایرانی در سال‌های اخیر بارها موجب فرار فعالین این حوزه شده است که کشورهای دیگری را از دانش و فناوری خود بهره‌مند می‌کنند. نگاهی به آمار فرار مغزها و دارا بودن بالاترین میزان آن در ایران نیز خود جنبه‌ی دیگری از جایگاه نازل علم و دانش را در سیاست رسمی کشور نشان می‌دهد.
