کامیار بهرنگ- مارتین شولتز، رئیس پارلمان اروپا به دعوت علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی به تهران سفر کرده بود.
او علاوه بر دیدارهای پارلمانی با رئیس جمهوری، وزیر امورخارجه و محمد جواد لاریجانی دبیر ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی نیز دیدار داشته است.
مارتین شولتز پیش از سفر خود از برنامه دیدار با نمایندگان جامعه مدنی و قومی خبر داده بود. خبرگزاری‌های داخل ایران از لغو این برنامه سخن به میان آورده و برخی منابع از دیدار غیررسمی او خبر داده‌اند. دفتر مارتین شولتز با وجود تماس‌های مکرر من حاضر به پاسخ به این پرسش نشد و مرا به منابع خبری رسمی پارلمان اروپا ارجاع دادند.
جدا از دیدارهای سیاسی مارتین شولتز که در آنها بیشتر به موضوعاتی همچون توافق اتمی و بحران سوریه پرداخته شده او در دیدار با محمد جواد لاریجانی موضوع حقوق بشر را پیش کشید.
لاریجانی در این دیدار با اشاره به اینکه « جمهوری اسلامی ایران دموکراتیک‌ترین کشور منطقه است» تاکید کرده است: «ما سیستم دموکراسی خود را بر پایه عقلانیت اسلامی بنا کرده‌ایم که اگرچه با سیستم دموکراسی غربی که بر پایه لیبرالیسم و سکولاریسم است تفاوت دارد، اما تجربه‌ای در خور اعتنا است که غرب نتوانسته یا نخواسته است آن را به خوبی درک کند».
بنا به گزارشی که خبرگزاری ایسنا از این دیدار منتشر کرده است، مارتین شولتز نیز با اشاره به «اینکه یک مجموعه‌ای خودشان را پایه حقوق بشر، فرهنگ و سبک زندگی قرار بدهند و فکر کنند همه دنیا باید از آنها تبعیت کنند و یا زیر سلطه آنها باشند اشتباه است» اضافه کرد: «ما به تجربه ملت ایران در نوع دموکراسی که بر اساس عقلانیت اسلامی بنا کرده‌اند احترام می‌گذاریم. این حق مسلم کشورهای اسلامی و همه فرهنگ‌های دیگر دنیا است که روش زندگی خود را انتخاب کنند» (دفتر مارتین شولتز حاضر به رد یا تایید این گزارش نشده است).
برای بررسی این دیدگاه به سراغ طاهره دانش پژوهشگر و فعال حقوق بشر رفتم. او بر این باور است که «امکان شکل‌گیری دموکراسی بر پایه باورهای دینی وجود ندارد اما باید توجه داشت که دموکراسی و حقوق بشر دو مفهوم کاملا جدا از هم هستند».
طاهره دانش بر این موضوع تاکید دارد که «آنچه ما امروز در ایران مشاهده می‌کنیم یک ساختار مختص برآمده از نگاه شیعه دوازده امامی است که حتی با حکومت‌های تئوکراتیک (دینی) دیگر قابل مقایسه نیست».
از او در مورد موضوع حقوق بشر بر پایه‌ی باورهای دینی سوال کردم و او با اشاره به اینکه «به طور کلی دموکراسی بر اساس دین یک چیزهایی را کم خواهد داشت» اضافه کرد: «اما از لحاظ حقوق بشری باید گفت همان طور که کسانی مانند ویرامانتاری* قاضی دیوان بین‌المللی دادگستری** در کتاب‌های خود تاکید دارند که حقوق بشر اصولا از متون دینی به دست آمده است این امکان وجود دارد. شاید بتوان گفت مهم‌ترین کتاب او [فقه اسلامی: چشم‌اندازی بین‌المللی]***در موضوع حقوق بشر در اسلام نوشته شده است و به این موضوع به تفصیل پرداخته است».
طاهره دانش اما تاکید دارد «آنچه در اینجا مطرح می‌شود در واقع بحث بر سر تئوری و یک گفتگوی نظری است و انتخاب کسی مانند ویرامانتاری به آن سمت هم بر همین اساس بود که او به روی تئوری حقوق بشر دینی و بخصوص اسلامی بسیار کار کرده بود»، دانش در ادامه تاکید دارد که این موضوع در عمل می‌تواند شکل‌های مختلفی به خود بگیرد و به طور مشخص به مساله حقوق بشر در جمهوری اسلامی اشاره و اضافه کرد: «به دلیل طبیعت نظام جمهوری اسلامی آنها معیارهای جهانی حقوق بشر را تفسیر می‌کنند، نمونه‌ی آن را به طور مشخص در پیمان‌نامه حقوق کودک اشاره کنم. جمهوری اسلامی با اینکه از امضا کنندگان این پیمان‌نامه است اما دو تبصره به آن اضافه می‌کند که ما آن را قبول داریم به شرط آنکه مخالف قانون شریعت نباشد. بر همین اساس است که این پیمان‌نامه در جمهوری اسلامی به این شکلی که امروز مشاهده می‌کنیم امکان اجرا و دفاع از حقوق کودکان را ندارد».
در بخشی دیگر از گفتگویم با طاهره دانش در مورد حقوق بشر و دموکراسی به بخشی از سخنان محمد جواد لاریجانی اشاره کردم. او در دیدار خود با مارتین شولتز تاکید داشته است که «در حالی‌که جمهوری اسلامی ایران کشوری دموکراتیک و برخاسته از آرای مردم است، کشورهای منطقه یا گرفتار خودکامگی حکام خود هستند […] یکی از موضوعات بسیار مهم برای حقوق بشر این است که جوامع مختلف تبادل تجربیات دموکراتیک را مبنای همکاری ها قرار دهند».
موضوع اصلی در صحبت‌های لاریجانی محدود کردن مساله دموکراسی به انتخابات (با تعریفی که در جمهوری اسلامی وجود دارد) است. از طاهره دانش در مورد رابطه دموکراسی و حقوق بشر و همچنین سخنان لاریجانی پرسیدم. او بر این باور است که «دموکراسی در مورد خواسته مردم صحبت می‌کند. در جمهوری اسلامی هر چیزی که اتفاق می‌افتد باید به خواسته ولایت فقیه باشد. دموکراسی فقط در چهارچوب انتخابات تعریف نمی‌شود حتی اگر هم فرض را بر همین موضوع بگذاریم انتخابات در جمهوری اسلامی یک انتخابات آزاد و منصفانه نیست. انتخاباتی که در آن ولی فقیه به صورت مستقیم و یا به واسطه شورای نگهبان مشخص می‌کنند که چه کسانی حق انتخاب شدن را دارند تنها یک معنی دارد. در جمهوری اسلامی مردم حق انتخاب‌شان محدود به آن افرادی است که سیستم اجازه داده است و با این تعریف به هیچ شکل نمی‌توان انتخابات در جمهوری اسلامی را آزاد و یا حتی منصفانه دانست».
طاهره دانش در ادامه به نقش رسانه‌ها در روند دموکراسی اشاره کرده و گفت: «جنبه‌ی دیگری که در مورد دموکراسی در جمهوری اسلامی می‌توان به آن اشاره کرد، نبود رسانه‌های آزاد است. بدون این رسانه‌ها مردم چگونه می‌توانند به آگاهی‌های لازم برای انتخاب یک فرد یا موضوع دست پیدا کنند. در چنین شرایطی حتی اگر کاندیداها امکان این را داشتند که بدون فیلتر شورای نگهبان وارد مبارزات انتخاباتی شوند اما بدون رسانه‌ی آزاد مردم امکان یک انتخاب آگاهانه را ندارند. این درست است که در بسیاری از کشورهای عربی انتخاباتی برگزار نمی‌شود اما موضوع حقوق بشر و دموکراسی یک مفهوم جهانی است و به هیچ عنوان یک مفهوم نسبی نیست. این سخنان آقای لاریجانی برآمده از همین نگاه نسبی‌گرایانه است. دموکراسی را نمی‌توان با چهارچوب‌های فرهنگی و دینی تفسیر کرد و باید تاکید کنم که دموکراسی یک موضوع است که یا همه‌ی آن را قبول دارید یا نمی‌توانید بگویید ما تنها بخشی از آن را قبول داریم».
از طاهره دانش پرسیدم که آیا ابتدا باید به روی حقوق بشر تاکید داشت یا آنطور که می‌گویند از مسیر دموکراسی، حقوق بشر به دست خواهد آمد. او طرح این مساله را همان نگاه فلسفی «مرغ و تخم مرغ» دانست که همیشه سوال می‌شود اول کدام به وجود آمده‌اند و تاکید کرد: «این دو موضوع همسان و هم‌پایه با یکدیگرند و در اساس مهم نیست که شما از کجا و چه زمانی شروع به مبارزه برای دستیابی به آن هستید. در این مسیر تنها مساله‌ای که می‌تواند به شهروندان برای دستیابی به آنها کمک کند چیزی جز آموزش نیست. شما قبل از هر چیزی باید شهروندان را نسبت به مساله دموکراسی، حقوق بشر و انتخابات آزاد و منصفانه آگاه سازید تا آنها بدانند که چه می‌خواهند و چه مطالباتی دارند. وقتی شما آن آموزش را ندارید و نمی‌توانید که آنچه امروز در کشورتان اجرا می‌شود را با مفاهیم جهانی آن مقایسه کنید نمی‌توانید در مورد آزادی و انصاف سخن بگویید. شما به این موضوع نگاه کنید که در این سال‌ها همواره بر این موضوع تاکید شده است که جمهوری اسلامی بر مبنای یک رفراندوم بر سر کار آمده است. اما سوال مهم این است که آیا شهروندان می‌دانستند که رفراندوم چیست و نسبت به حقوق خود آگاهی داشتند؟ به باور من خیر. حالا شما نگاه کنید که چند ماه دیگر ما انتخابات مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری را پیش رو داریم، آیا مردم هنوز می‌دانند که چه حقوقی دارند و آیا با آگاهی بر این موضوعات رای خواهند داد، باز هم می‌گویم به احتمال قوی خیر».
* C. G. Weeramantry
** International Court of Justice (ICJ)
*** Islamic jurisprudence: an international perspective
