(+عکس) – دکتر محمود کویر، نامی‌آشنا در عرصه تاریخ و فرهنگ ایران است که دیربازیست زندگی خود را وقف پژوهش در این زمینه و آموزشِ دانش‌پژوهان وعلاقمندان به تاریخ و فرهنگ ایران کرده است. در کنار فعالیت پژوهشی، دکتر کویر مدیر و موسس مدرسه فردوسی در غرب لندن است و به تدریس زبان و فرهنگ به نوجوانان و کودکان خانواده‌های فارسی زبان می‌پردازد.
پس از تاسیسِ «بنیاد کویر» توسط او و یارانش، فعالیت‌های عمومی‌این گروه ازکنشگرانِ فرهنگی در لندن افزایش پیدا کرده و به برگزاری یک جلسۀ سخنرانی در هر فصل رسیده است. مناسبت اصلی این برنامه‌ها یا انتشار کتابی جدید از دکتر کویر است و یا پژوهش‌هایی است که تا رسیدن به نقطۀ انتشار مراحلی را باید طی کنند.
آخرین جلسۀ بنیاد کویر عنوان «همراه خیام» را داشت که در روز ۱۱ دسامبر در غرب لندن برگزار شد و حاوی نگاهی نوین بود به زندگانی، فلسفه و شعر عمرخیام نیشابوری. جلسه توسط جواد کبیری، از فعالان بنیاد کویر و با سپاس از هموندان بنیاد و حاضران گشوده شد. آنگاه دکتر کویر پشت میکروفن قرار گرفت و با شمردن اهداف سخنرانی خود گفت: «مرا با تاریخ تولد و مرگ شاهان و وزیرانِ معاصر خیام کاری نیست. با خود خیام کاری نخواهم داشت. بر آنم تا اندیشه و هنر او را از دریچۀ چشمِ دیگران در جهان بنگرم. من نمی‌خواهم خیام را بر دوش بگیرم. می‌خواهم بر دوش او بایستیم تا بالاتر ببینیم. می‌خواهم فرآیند و دینامیزم اندیشۀ خیامی را بنگریم».
دکتر کویر پیش از ورود به بحث اصلی مطرح کرد که با وجود جایگاه رفیع خیام در عالم اندیشه و شعر در همین لندن برنامه‌های زیادی در بزرگداشت و بررسی میراث او برگزار نشده است.
وی در بدو ورود به بحث نخست به ترسیم خطوط کلی شرایط تاریخی پرداخت که شخصیت علمی و هنری خیام در آن شکل گرفته و بستر فعالیت‌های او شده است. در زمینۀ سیاسی وقایع مهمی در عصر خیام به وقوع پیوست ازجمله سقوط سلسلۀ ایرانی آل بویه که یک خاندان ایرانی، آزاد و مستقل بود و بر سر کار آمدن دولت سلجوقی و جنگ‌های صلیبی. اوایل دوران زندگیِ خیام همزمان است با اواخر عمر ابن سینا و ابوریحان بیرونی. سخنران تاکید کرد که کنار هم بودن اسامی این بزرگان نشانۀ عظمت جنبش فرهنگی است که در آن دورۀ کوتاه آزادی و استقلال ایرانیان در سرزمین ما رُخ داده است.
در پرداختن به شخصیت خیام تاکید سخنزان بر متفکر فلسفی بودن خیام و آشنایی او به مکاتب مختلف فلسفی و بخصوص فلسفۀ یونانی بود. در زمان خیام، فرقه‌های شیعه و سنی سرگرم بحث‌های کلامی‌بودند و در این میان فیلسوفان توسط دین‌مداران به کفر متهم می‌شدند و «تعصب بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی پروای ابراز نظریات خودش را نداشت و این رباعیات خیام دقیقاً اشاره به همان روزگاران است:
قومی متفکرند اندر ره دین
قومی به گمان فتاده در راه یقین
می‌ترسم از آنکه بانگ آید روزی
کای بی‌خبران راه نه آنست و نه این
و یا:
نیکی و بدی که در نهاد بشر است
شادی و غمی که در قضا و قدر است
با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل
چرخ از تو هزاربار بیچاره‌تر است
نمونۀ بارز رفتار با فلاسفه در آن دوران، قتل اندیشمند بزرگی مانند شهاب سهروردی است. مخالفان خیام هم همواره به فلسفی بودن او پرداخته‌اند و آن را دلیلی بر کافر بودن او دانسته‌اند. گفته می‌شد که: «هرکس که اهل فلسفه است کافراست.» بیهقی، که به قول سخنران، یکی از راستگوترین مورخان ایران است و خیام را هم در جوانی ملاقات کرده بود دربارۀ او نوشته است: «خیام مسلط بر تمام اجزای حکمت (فلسفه) و ریاضیات و معقولات بود.» دکتر کویر در نتیجه گیری این قسمت بر مبنای استنباط خود از کتب و رباعیات خیام گفت: «بنیاد اندیشه‌های فلسفی خیام آزاداندیشی، بی باوری به جهان دیگر، تردید در وجود آفریننده، شادمانی و لذت بردن از زندگی، جستجوی بهشت بر زمین، آرمانشهر، شکستن جسورانۀ قطعیت‌های زمانه بود». وی ادامه داد که هرچند خیام در بیان افکار خود در قالب شعر و حکمت جسور بود اما چنانکه «ابن قفطی» در تاریخ الحکما آورده است: «چون مردم زمانش در استواری عقاید مذهبی او به گمان افتاده بودند و بگو مگویی راه افتاده بود خیام بر جان خویش بیمناک شده عنان قلم در کشید».
سخنران در ادامه، عناوین آثاری را که از خیام در زمینۀ فلسفه، ریاضات، علوم طبیعی و شعر پس از کتاب‌سوزان‌ها باقی مانده، برشمرد که فهرست کوتاهی نبود. او سپس به اختصار در مورد نوآوری‌های خیام در این زمینه‌ها پرداخت و توجه حاضران را به این جلب کرد که خیام این نوآوری‌ها را در قرون وسطی، یعنی چندین قرن پیش از ابداعاتِ دانشمندان و اندیشمندانی مانند پاسکال و نیوتون، انجام داده است. آثار خیام حکایت از یک ذهن بسیار پویا و کنجکار علمی دارند. یکی از کارهای بزرگ خیام به عنوان ریاضی‌دان و منجم همانا تنظیم تقویمی است که هنوز هم یکی از دقیق‌ترین تقویم‌ها در دنیاست.
دکتر کویر به دنبال آن به میراث ادبی خیام پرداخت و خصوصیاتِ صد و بیست و هشت رباعی- یا اندکی کمتر و اندکی بیشتر- که از او به یادگار مانده است را بر شمرد. در این پیوند نقطۀ حرکت او نوآوری‌های محتوایی شعر خیام و سپس فنون و تمهیداتی بود که خیام مبتکر آنهاست. وی گفت: «خیام به سنت شعری پیش از خود ۵۹ تصویرنو و ۱۰ اندیشۀ نو اضافه می‌کند. خیام عنصری نو به سنت شعری فارسی پیشین اضافه می‌کند و آن راز هستی و زندگی است. خیام برای اولین بار در سنت شعری جهان، مرگ، راز و شادمانی را به هم پیوند می‌دهد.”
سخنزان سپس فهرست‌وار به ویژگی‌های شعری خیام پرداخت و افزود: «ایجاز، یعنی خلاصه‌گویی که خود رباعی چکیدۀ عسل سخن و کوتاه‌ترین فرم شعری است پس از بیت. پیوند واژگان، یعنی تمام واژه‌هایی که در یک رباعی می‌آید همه‌شان از نظر معنایی و تصویری به همدیگر وصل هستند و هیچ کلمه‌ای بدون علت انتخاب نشده است و چیدمان فوق‌العاده‌ای دارند مانند فانوس، خیال، لعبت (به معنای عروسک) و لعبت‌باز و صندوق. موسیقی بی مانند واژه‌ها، یعنی حروف مثل تکرار کلمات «ک» و «و» در شعری مانند کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش و… که حیرانی و پریشانی را نمایش می‌دهد؛ عریانی سخن یعنی برهنه سخن گفتن و نپیچاندن کلام و قرینه‌گرایی…».
از نظر محتوایی سخنران بر این عقیده بود که جان کلام خیام دنیای اسطوره‌ای ایران باستان است در اسامی مانند مانند جمشید و بهرام و کیکاووس بازتاب می‌یابد. ستایش زیبایی از دیگر خصوصیات محتوایی شعر خیام است. کلماتی مانند ساغی، مهتاب و گل و بهار که به فراوانی در رباعیات او تکرار شده است این ادعا را ثابت می‌کند. طنز شورش‌گرانه یعنی اینکه به کنایه از بهشت و دوزخ و این گونه مسائل سخن می‌گوید که حکایت از طنز او دارد.
گویند کسان بهشت با حور خوش است
من می‌گویم که آب انگور خوش است
این نقد بگیر و دست از آن نسیه بدار
کآواز دهل شنیدن از دور خوش است
دکتر کویردر پایان سخن، مهم‌ترین خصوصیت شعر خیام را درهم‌آمیزی اندام‌وار فلسفه و شعردر میراث ادبی او دانست. سخنران بر این عقیده بود که خیام نه فقط یک فیلسوف– بر خلاف عده‌ای که این طور فکر نمی‌کنند- بلکه دارای یک دستگاه فلسفی بسیار منسجم و سازمان یافته است که علاوه برطرح آنها در آثار فلسفی‌اش در شعر او نیز نمود روشنی یافته است. این نکته در ضمن ردّ نظر کسانی هم هست که از ضعف اندیشۀ فلسفی در ایران شکایت می‌کنند. کویر این هم‌آمیزی فلسفه و شعر و داستان در ایران را به قرن‌ها حضور خفقان و خشونت بر فلاسفه نسبت می‌دهد.
در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش
دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
ناگاه یکی کوزه بر آورد خروش
کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش
شاید بتوان از سخنانی دکتر کویر این نتیجه را گرفت که تبلور اندیشه نوین در رباعیات خیام است که شاعری مانند ادوارد فیتزجرالد را شیفتۀ این میراث ادبی –قلیل از نظر کمی ولی فوق‌العاده اثرگذار- می‌کند. با ترجمۀ این رباعیات است که جهان مدرنِ انگلیسی و عربی با تفکر این نواندیش ایرانی آشنا می‌شود و نزدیکی‌های آن را با دنیای مدرن در می‌یابد.
در پایان سخنرانی، دکتر کویر به نفوذ صورتگری بر مبنای مضامین شعری خیام پرداخت و مدعی شد که کارهای نقاشی بر مبنای آثار این اندیشمند ایرانی که از دوران صفویه شروع شده است بیشترین در دنیاست. این قسمت از سخنرانی همراه بود با نمایش اسلاید‌هایی از آثار نقاشی متعددی که بر مبنای رباعیات خیام کشیده شده است.
پس از پایان بخش اول سخنرانی، برنامۀ موسیقی با هنرنمایی دکتر مصطفی شمس و زرتشت صفری اجرا شد که حاوی رباعیات خیام بود.
در بخش دوم، دکتر کویر به علاقه‌ای که در انگلستان نسبت به خیام وجود دارد و وجود محافل شعری که به قرائت و بررسی آثار شعری او مشغول هستند پرداخت. پایان‌بخش برنامه «شب خیام»، اجرای موسیقی با آواز جمشید رضایی و همراهی سنتور حسن نظامیان و نی زرتشت صفری بود که آن هم بیشتر در برگیرندۀ رباعیات خیام بود.
