بیژن فرهودی – در حالی که ایران در جهت اجرای مفاد برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام گام‌های بلندی برداشته، تندروها در ایران و آمریکا نیز در انجام اقدامات تحریک‌آمیز که جوّ حاکم بر اجرای این توافق بین‌المللی را مسموم می‌سازد موفقیت‌هایی کسب کرده‌اند.
هم‌زمان با ورود برجام به مرحله‌ی حساس پرزیدنت اوباما و حجت‌الاسلام روحانی باید گام‌های بعدی خود را برای ایجاد تعادل به دقت بردارند. از یک سو اوباما با هم‌آوایی با قانون‌گذارانی که خواستار تحریم بیشتر ایران خارج از عرصه هسته‌ای هستند باعث تحریک تندروها در تهران به انجام اقدامات خصمانه‌تری علیه آمریکا خواهد شد. از سوی دیگر اگر اوباما خواسته‌های کنگره را نادیده بگیرد با این خطر مواجه خواهد شد که کنترل امور کاملا به دست کنگره بیافتد که این خود می‌تواند جلوی اجرای برجام را بگیرد.
Reuters©
دو مساله‌ای که اخیرا بروز کرده نشان از ناهموار بودن مسیر پیش رو دارد.
آزمایش موشکی
نخست آنکه روز ۱۰ اکتبر و هم‌زمان با جریان بررسی برجام توسط شورای عالی امنیت ملی و مجلس، ایران دست به آزمایش یک موشک بالستیک زد و تصور می‌شود که تهران آزمایش مشابهی در ماه نوامبر نیز انجام داده است. هرچند آزمایش موشک‌های بالستیک از سوی ایران با برجام که صرفا بر برنامه هسته‌ای ایران متمرکز است منافاتی ندارد با این همه ناقض قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت است که ایران را از انجام آزمایش موشک‌های بالستیک قادر به حمل کلاهک هسته‌ای برحذر داشته است. در مقابل ایران این محدودیت‌ها را به عنوان محدود ساختن غیرمشروع توان تسلیحاتی متعارف خود محکوم کرده و سال‌هاست که به آن بیاعتنا بوده است.
به عقیده ناظران آزمایش اخیر موشکی توسط ایران در حکم پیامی به داخل و خارج بوده که جمهوری اسلامی با وجود کاستن از دامنه برنامه هسته‌ای خود کشور توانمندی در عرصه نظامی در برابر متخاصمین بالقوه خواهد بود. با این وجود اگرچه این آزمایش ممکن است برای آرام کردن تندروهای داخلی در ایران موثر بوده باشد ولی آمریکا نمی‌تواند ساکت بنشیند و اجازه دهد که ایران به اصطلاح تلنگری به سینه‌اش بزند.
مخالفین برجام و هواداران میانه‌روی آن در کنگره، آزمایش موشکی ایران را آزمونی کلیدی برای دولت اوباما تلقی کرده‌اند. منطق این افراد اینست که چنانچه آمریکا آن را نادیده بگیرد یقینا ایران از این حالت انفعالی آمریکا سوء استفاده کرده و مرتب برجام را نقض خواهد کرد. در حالی که جمهوری‌خواهان خواستار توقف برداشتن تحریم‌ها شده‌اند ۲۱ سناتور دموکرات خواستار آن شده‌اند که در صورت نبود تعهد شورای امنیت نسبت به اجرای قطعنامه ۱۹۲۹ دولت آمریکا به صورت یکجانبه یا با هماهنگی متحدان اروپایی خود اقدامی به عمل آورد. به عقیده این سناتورهای دمکرات چنین اقدامی‌لازم است تا به رهبران ایران تفهیم شود که نقض قطعنامه‌های شورای امنیت در آینده عواقبی برای آنها خواهد داشت و ایالات متحده این حق را بر اساس برجام برای خود محفوظ نگاه می‌دارد که در واکنش به این عمل ایران و دیگر اعمال جدی ایران در عرصه‌های تولید موشک بالستیک، تروریسم و حقوق بشر دست به اقدامات یکجانبه بزند.
دولت اوباما که با یک چنین موضع‌گیری‌هایی روبرو شده بود برای اجتناب از فرسایش حمایت طرفداران برجام در کنگره و یا واگذاری پروسه اجرای برجام به کنگره تصمیم گرفت که از قصد خود برای اعمال تحریم علیه تقریبا ۱۲ شرکت و شخص مرتبط با برنامه موشک‌های بالستیک ایران خبر دهد. اما هنوز مرکب خبر وال استریت جورنال دراین مورد خشک نشده بود که حجت‌الاسلام روحانی در واکنش به آن به احمد دهقان وزیر دفاع ایران دستور داد که که در صورت اجرای این تحریم‌ها برنامه توسعه توان موشکی را با سرعت بیشتری پیگیری کند.
این اقدام روحانی ظاهرا دولت اوباما را به فکر انداخته تا اعلام تحریم‌ها را به تعویق اندازد. قرار بود خبر اعمال تحریم‌ها روز چهارشنبه ۶ ژانویه ۲۰۱۶ و پس از تعطیلات سال نو در واشنگتن اعلام شود اما مقامات ارشد دولت اوباما به قانون‌گذاران اطلاع داده‌اند که به دلیل «امور در حال انجام دیپلماتیک» بین کاخ سفید و دولت ایران اعلام تحریم‌ها به تعویق افتاده است.
این تاخیر اما با واکنش منفی کنگره روبرو شده است. قانون‌گذاران ارشد از جمله هواداران توافق هسته‌ای پرزیدنت اوباما با ایران کاخ سفید را به این علت مورد سرزنش قرار داده و هشدار داده‌اند که این اقدام موجب خواهد شد تا ایران با گستاخی بیشتری خاورمیانه را بی ثبات سازد.
این تحول درحالی روی داده است که تنش در روابط تهران و واشنگتن به خاطر آزمایش «راکت غیر هدایت‌شونده» از سوی ایران در نزدیکی ناو هواپیمابر آمریکایی هری ترومن و کشتی‌های جنگی فرانسوی در تنگه هرمز بالا گرفت. به گفته مقامات آمریکایی قایق‌های نیروی دریایی سپاه در جریان مانور با مهمات واقعی راکت‌هایی را در فاصله ۱۵۰۰ متری ناوهای آمریکا و فرانسه در تنگه هرمز شلیک کرده‌اند. این حادثه دلایل تازه‌ای به دست منتقدان ایران در کنگره داده تا خواستار اقدامات مقتضی علیه جمهوری اسلامی‌شوند. سناتور جمهوری‌خواه جان مک کین که ریاست کمیته متنفذ نیروهای مسلح را برعهده دارد اظهار داشت که دولت اوباما از بیم کنار کشیدن ایران از برجام کماکان چشمان خود را به روی اقدامات تند ایران بسته است.
محدودیت ویزا
و اما مساله بحث انگیز دیگر در روزهای آخر سال ۲۰۱۵ اقدام کنگره به تصویب قانونی برای تغییر در برنامه معافیت ویزا بود. بر اساس این قانون ایرانیان دارای تابعیت مضاعف یا افرادی که از مارس سال ۲۰۱۱ به ایران سفر کرده‌اند قادر به استفاده از تسهیلات برنامه معافیت ویزا نخواهند بود و باید برای سفر به آمریکا روادید بگیرند. اگرچه این قانون به ظاهر به عنوان یک تدبیر امنیتی احتیاطی در برابر حوادث تروریستی اخیر در پاریس و سن بناردینو به تصویب رسید اما تقریبا روشن است که این قانونی تبعیض‌آمیز و هدفمند بوده که پیامدهایی برای اجرای برجام به دنبال خواهد داشت.
براساس پاراگراف ۲۹ برجام تمام طرف‌های قرارداد باید از هر سیاستی که مشخصا با هدف تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر عادی شدن روابط اقتصادی و تجاری با ایران اتخاذ شود پرهیزکنند. از آنجا که قانون جدید بر بسیاری از مدیران بخش خصوصی اروپا که برای بررسی فرصت‌های همکاری اقتصادی با ایران به آن کشور سفر می‌کنند اثر خواهد گذاشت مقامات ایرانی این قانون را نقض برجام می‌دانند و خاطرنشان ساخته‌اند که این موضوع را در کمیسیون ویژه بررسی اختلافات برجام مطرح خواهند کرد. جان کری وزیر امورخارجه آمریکا نیز برای دادن اطمینان خاطر به طرف ایرانی نامه‌ای خطاب به همتای ایرانی‌اش جواد ظریف نوشت و با اشاره به اختیارات دولت در توقف اجرای قانون و ابزارهای دیگری که در اختیارش قرار دارد از جمله صدور ویزای ۱۰ ساله بازرگانی با ورود مکرر تاکید کرد: قانون جدید ویزا هیچ مانعی برای منافع اقتصادی ایران ایجاد نمی‌کند. اما همین اطمینان خاطر کری نیز با موجی از انتقادات از جانب جمهوری‌خواهان در کنگره روبرو شده است.
با توجه به این شرایط خطری جدی وجود دارد که این حملات در حاشیه برجام از کنترل خارج شود. در حال حاضر تندروها در ایران می‌توانند به تهدید واشنگتن به اعمال تحریم‌های جدید موشکی و محدودیت‌های جدید قانون معافیت ویزا به عنوان شاهد و مدرکی از سوء نیت آمریکا اشاره کنند. مقامات ایرانی حتی گفته‌اند که در صورت اعمال تحریم‌های جدید آیت‌الله خامنه ای ممکن است آن را به عنوان نقض صریح برجام اعلام کند.
از سوی دیگر مخالفان در کنگره می‌توانند از آزمایش‌های موشکی ایران و تشدید سرکوب داخلی برای توجیه دیدگاه‌های خود استفاده کرده و بگویند که ببینید هنوز تحریم‌ها برداشته نشده ایران گستاخ‌تر شده است. البته بخشی از این انتقادات با اجرای موفقیت‌آمیز برجام برطرف خواهد شد اما چالش‌ها از میان نخواهند رفت.
به نظر می‌رسد تندروها در هر دو کشور فرصت‌های بسیاری برای متزلزل ساختن برجام به دست خواهند آورد . این اوباما و روحانی هستند که باید برای دفع این خطرات مراقب باشند تا مبادا اجرای این توافق براثر ضربات پی در پی با موانع جدی روبرو شود.
*منبع: هافینگتون پست
