روشنک آسترکی – دور دوم دهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در ایران قرار است دهم اردیبهشت ماه برگزار شود. دور نخست این انتخابات با فضای تازه‌ای از رقابت‌های انتخاباتی روبرو شد که حتی مسئولان حکومتی جمهوری اسلامی نیز در مورد آن اظهار نظر کردند، «استفاده از شبکه‌های اجتماعی در تبلیغات انتخاباتی». فضایی که برای انتخابات دور دوم مجلس نیز تبلیغات را تحت تاثیر قرار داده است.
از یک ماه پیش از برگزاری دور نخست انتخابات مجلس دهم، فضای شبکه‌های اجتماعی رنگ و بوی انتخاباتی پیدا کرده بود. بسیاری از نامزدان در اینستاگرام و تلگرام اقدام به راه‌اندازی صفحه و کانال کردند و همچنین صفحات و کانال‌هایی با عنوان حامیان از نامزدان به چشم می‌خورد. اما فیس بوک که در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ بزرگترین شبکه از نظر تعداد کاربران ایرانی بود امسال از اینستاگرام و تلگرام عقب افتاد؛ برعکس تلگرام و اینستاگرام، در فیس بوک خبر چندانی از حضور رسمی نامزدان انتخابات نبود اما جدال اصلی بحث بر سر شرکت یا عدم شرکت در انتخابات در تحلیل‌های فیس بوکی زیاد به چشم می‌خورد. به ویژه از سوی افرادی که معتقد بودند مردم باید در جهت حمایت از سیاست‌های دولت روحانی و برای حذف رقبا و منتقدان اصولگرای دولت از مجلس، به صحنه آمده و اسامی نامزدان حامی دولت را به صندوق‌های رأی بیندازند.
پس از برگزاری انتخابات بود که سردار هادیان فر رئیس پلیس فتای ناجا در مصاحبه با رسانه‌های درون ایران اعلام کرد ۷۹ درصد از کل فعالیت‌های انتخاباتی در فضای مجازی در تلگرام انجام شد و بقیه شبکه‌ها همچون فیس‌بوک، توییتر و غیره نقش جدی نداشتند. به گفته وی، در مدت زمان انتخابات بیش از ۱۷۰۰ خبر امنیتی و انتظامی و ۱۲۰۰ خبر مرتبط به کاندیداها ثبت شد. همچنین ۷۷۸۰ پروفایل نامزدها را رصد کردیم و با ۱۱۷ نفر از کسانی که دارای پنل‌های تبلیغاتی و شبکه‌های مجازی بودند قبل از انتخابات جلسه گذاشتیم و موارد قانونی را به آنها تذکر دادیم و اکثرا هم عمل کردند.
از سوی دیگر به گفته محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت یازدهم، بسیاری از مردم در روز رأی‌گیری با مراجعه به تلفن همراه خود نام افراد واجد شرایط ذخیره‌شده را در برگه‌های رای یادداشت می‌کردند. او آمار قابل‌توجهی از ارسال پیام‌ها در فضای مجازی در روزهای منتهی به روزهای پایانی برگزاری انتخابات ارائه داد مبنی بر اینکه در روزهای انتخابات به‌طور متوسط روزانه ۲۰۰میلیون پیامک در فضای مجازی برای اطلاع‌رسانی انتخاباتی مبادله شد.
اصلاح‌طلبان گوی سبقت را ربودند
در این بین به نظر می‌رسد اصلاح‌طلبان توانستند در انتخابات مجلس دهم از فضای تلگرام بهره‌برداری موثرتری را انجام دهند. اصلی‌ترین کانال آنها در تلگرام بیش از دویست هزار عضو دارد. آنها لیست خود به نام «لیست امید» را از طریق تلگرام به دست مردم رساندند. مهم‌ترین و موثرترین اقدام اصلاح‌طلبان در تلگرام راه اندازی یک روبات بود. برای اطلاع از نام و کد نامزدهای «لیست امید» در سراسر کشور، ربات تلگرامی به آدرس https://telegram.me/etelafbot ساخته شد. ۲۲میلیون کاربر ایرانی تلگرام می‌توانستند در صورت تمایل نام حوزه انتخابیه‌شان را تایپ و به این روبات ارسال کنند و در پاسخ به‌طور اتوماتیک نام و کد نامزدهای مجلس و خبرگان را در آن حوزه انتخابیه دریافت کنند. عکس‌های روز انتخابات نیز نشان می‌دهد بسیاری از روی همان پوستر در تلگرام اسامی «لیست امید» را می‌نوشتند.
تلگرامی بودن تبلیغات اصلاح‌طلبان در انتخابات آن‌قدر واضح بود که خبرگزاری اصولگرای فارس روز نهم اسفندماه و تنها دو روز پس از برگزاری انتخابات در گزارشی نوشت: «این پیروزی مجازی صرفاً در همان فضای مجازی و برای چند روزی کاربرد دارد و در عالم واقع آنچه نصیب اصلاح‌طلبان و حامیان دولت شده چیزی جز ناکامی قابل توجه و شکستی غیرقابل باور نیست. چرا که اگر هدف غایی هر انتخابات را به دست‌گیری سکان اداره یک نهاد (مثل مجلس شورای اسلامی یا مجلس خبرگان) در نظر بگیریم، جریان اصلاح‌طلب و دولت در این انتخابات قاطعانه ناکام مانده است.»
وزن سنگین اپلیکشن‌ها بر گرده نظام
آمارهای وزارت ارتباطات گویای آن است که در حال حاضر بیش از ٧١ میلیون نفر در کشور از تلفن همراه و بیش از ٩میلیون نفر نیز از اینترنت موبایل- غیر از دسترسی به اینترنت از روش‌های دیگر- استفاده می‌کنند. این آمار نشان می‌دهد تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند از ضریب نفوذ بالایی برخوردار باشد. در این میان تلگرام برنامه‌ای با ۴۵٠میلیون کاربر در سراسر جهان است که به گفته دبیر شورای‌عالی فضای مجازی، سهم کاربران ایرانی از این شبکه اجتماعی موبایلی ١۴میلیون نفر و تبادل روزانه ١٠میلیون پیام است.
به گفته تحلیلگران شبکه‌های اجتماعی، گرد آمدن عوامل موثر در دسترسی ایرانیان به اینترنت، یعنی افزایش شمار کاربران، سهولت دسترسی آنان به برنامه‌های رسانه اجتماعی نظیر اینستاگرام، تلگرام و سایر اپلیکیشن‌ها و افزایش شاخص کاربری و فراگیری تلفن‌های هوشمند و اینترنت، باعث افزایش ناگهانی وزن اینترنت و موبایل بر فضای انتخابات اسفندماه شد.
این افزایش وزن شبکه‌های اجتماعی در ایران و خبررسانی بدون فیلترهای مرسوم در جمهوری اسلامی- مانند آنچه در صدا و سیمای حکومتی صورت می‌گیرد- باعث نگرانی برخی جریان‌های درون حکومت ایران نیز شد. به طوری که از چند ماه پیش از انتخابات و درست زمانی که پیش‌بینی می‌شد شبکه‌های اجتماعی نقش اصلی در تبلیغات انتخاباتی را ایفا کنند، خبرهای ضد و نقیضی در مورد فیلتر شدن تلگرام در ایران مطرح شد. خبرهایی که در نهایت پس از برگزاری انتخابات، وزیر ارتباطات و وزیر ارشاد دولت حسن روحانی به آن پایان داده و گفتند: «وزرای دولت نسبت به فیلتر شدن این شبکه‌ها مقاومت کردند».
این همه در حالیست که به نظر می‌رسد شبکه‌های اجتماعی به یکی از چالش‌های جدی جمهوری اسلامی تبدیل خواهد شد. وجود اپلیکشن‌هایی که به راحتی و به طور رایگان روی گوشی‌های همراه نصب می‌شود و با اینترنت‌های کم سرعت نیز قابل استفاده‌اند به گردش سریع و آزادانه اخبار و اطلاعات کمک می‌کند. در همین رابطه «کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران» در گزارشی که پس از برگزاری انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی منتشر کرده است نقش کانال‌های تلگرام در انتخابات ۷ اسفند را بررسی کرده و نتیجه گرفته است که استفاده از شبکه‌های اجتماعی، به خصوص پیام‌رسان تلگرام در ایران و همچنین شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای عملا انحصار رسانه‌ای دستگاه‌های تبلیغاتی حکومتی را با چالش جدی روبرو کرده است.
کمپین بین‌المللی حقوق بشر در گزارش خود می‌گوید، اهمیت پیام‌رسان تلگرام در ایران طی ماه‌های گذشته در میان شهروندان ایرانی چنان افزایش یافت که در ۲۸ دی‌ماه ۹۴، سید اسدالله دهناد، سرپرست شرکت مخابرات ایران گفت که «هر ایرانی بیش از ۲ ساعت» در روز از تلگرام استفاده می‌کند که به گفته وی چندین برابر زمان تماشای برنامه‌های تلویزیون است.
در پایان گفتنی است با تجربه‌ای که در انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی در ایران به‌دست آمد، دیر نیست روزی که مردم با استفاده از شبکه‌های اجتماعی بتوانند نظارت، سانسور و فیلترینگ جمهوری اسلامی در اطلاع‌رسانی، بحث و تبادل‌نظر و پیگیری مطالبات مدنی و سیاسی جامعه را به بن‌بست بکشانند.
