آزاده کریمی – در حالی روز ملی عمر خیام نیشابوری (۲۸ اردیبهشت) در زادگاه وی نیشابور جشن گرفته شد که آرامگاه این شاعر و ریاضیدان بزرگ ایرانی در معرض ریزش و آسیب جدی قرار دارد.
این آرامگاه پنجاه و هفت سال پیش با سفارش «انجمن آثار ملی» توسط هوشنگ سیحون معمار، نقاش، طراح و مجسمه‌ساز برجسته بنا نهاده شد. این بنای یادبود از آهن، بتون و تزیینات کاشیکاری به شکل لوزی‌های به هم پیوسته ساخته شده و یکی از مهمترین جاذبه‌های توریستی شهر نیشابور محسوب می‌شود.
آسیب‌هایی که به آرامگاه این شاعر جهانی کشورمان بر اثر نفوذ رطوبت و عدم ترمیم وارد شده، به فرسودگی، رنگ باختن و در نهایت به ریزش مصالح و تخریب کاشی‌ها منجر شده است.
سستی کاشی‌ها در جداره بنا، بدنه بیرونی و گنبد آرامگاه حتی احتمال خطر ریزش مصالح بر روی گردشگران و بازدیدکنندگان را به وجود آورده است. ضمن اینکه تجمع فضولات پرندگان بر گنبد این آرامگاه زیبای فیروزه‌ای، به نمای بیرونی آرامگاه به شدت ضربه می‌زند.
بدنه بیرونی این بنای تاریخی و اثر معماری ارزشمند، دچار ترک خوردگی‌هایی است که بر اثر مرمت نشدن به موقع و شرایط جوی و انبساط و انقباض مصالح بروز پیدا کرده است. محل اتصال بدنه به سقف بنا هم مثل بدنه بیرونی دچار ترک‌خورگی شده است.
علت وضعیت وخیم کنونی آرامگاه خیام نیشابوری و عدم رسیدگی به آن را می‌توان به اندیشه‌ها و نگرش فرادینی این شاعر و فیسلوف به جهان هستی نسبت داد. خیام اگر چه یکی از معروف‌ترین شخصیت‌های ایرانی در عرصه جهانی به شمار می‌آید که اشعارش به زبان‌های مختلف ترجمه شده ولی پس از انقلاب اسلامی همواره از سوی مسئولین نادیده گرفته شده و آثار وی مورد بی‌اعتنایی و بی‌مهری قرار گرفته‌اند.
تخریب و تغییر کاربری بناهای تاریخی، سرقت و قاچاق آثار باستانی و عدم مرمت و حراست از بناهای تاریخی چون آرامگاه خیام نیشابوری و آرامگاه لطفعلی‌خان زند در حالی اتفاق می‌افتد که طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در سال جاری بودجه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ۱۱۰۰ میلیارد تومان تعیین شده و ۶۰۰ میلیارد تومان از آن سهم میراث فرهنگی است. ضمن اینکه گسترش خدمات گردشگری و جذب توریست هدف اصلی سازمان میراث فرهنگی است.
کارشناسان میراث فرهنگی، شرایط کنونی میراث فرهنگی را حاصل اولویت نداشتن بناهای تاریخی می‌دانند و معتقدند سیستم و حکومت به دنبال رفع این معضل نیست. همچنین عملکرد مسئولین میراث فرهنگی بسیار ضعیف است و در راس مدیریت امور افرادی قرار دارند که دغدغه جدی و دلسوزانه ندارند.
از طرفی اما اختصاص بودجه‌های کلان به امامزاده‌ها، باعث شده تا سازمان اوقاف و امور خیریه برای بهره بردن از این مزایا تعداد امامزاده‌ها را زیاد کند! به حدی که یکی از اعضای کمیسیون اصل نود (۱۳۹۱) از سه برابر شدن این امامزاده‌ها در کشور خبر داد و نماینده مردم گیلان در مجلس شورای اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه را متهم به زمین‌خواری به بهانه حمایت از حریم امامزاده‌ها کرد.
هوشنگ سیحون که دو سال پیش در ونکور کانادا درگذشت، آرامگاه خیام را با الهام از سه جنبه ادبی، و آگاهی او به علم ریاضی و ستاره‌شناسی طراحی کرد. نسبت مورب تیغه‌های آرامگاه بر اساس یک فرمول ریاضی و تقاطع تیغه‌ها در سقف آرامگاه به صورت ستاره بنا شده است. ضمن اینکه ۲۰ رباعی خیام به صورت سیاه‌مشق بر بدنه این بنای فیروزه‌ای نوشته شده است. آرامگاه خیام به گونه‌ای ساخته شده که طبق خواسته عمر خیام در یکی از رباعی‌هایش هر سال شکوفه‌های بهاری بر مزار وی می‌ریزد.
هوشنگ سیحون همچنین طراح بنای یادبودی آرامگاه بوعلی‌سینا، نادرشاه افشار، فردوسی و کمال‌الملک است.
یک کارشناس میراث فرهنگی در گفت و گو با کیهان لندن افزایش بی‌توجهی مسئولین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را چنین ارزیابی می‌کند: مسائل مخلفی دست به دست هم می دهند تا چنین وقایعی اتفاق بیافتند. اولا اینکه سیستم و حکومت خیلی به دنبال رفع این معضل نیست، یعنی حفظ آثار تاریخی و میراثی در اولویت نیست. دوم اینکه مسئولان میراث فرهنگی در عملکرد خود ضعف و کاستی دارند. چرا که افرادی که در راس امور قرار دارند، دغدغه جدی در این حوزه ندارند و به اندازه کافی دلسوز نیستند.
وی همچنین تمرکز سازمان میراث فرهنگی را معطوف به گردشگری دانست و گفت: این سازمان بیشتر به سمت گردشگری گرایش پیدا کرده تا میراث فرهنگی و این با ادغام مدیریت میراث فرهنگی و گردشگری شروع و در عمل به زیان میراث فرهنگی شده است.
این کارشناس میراث فرهنگی تملک، احیا و مرمت آثار و بناهای تاریخی را نیازمند اختصاص بودجه می‌داند: به دلیل هزینه‌های زیاد این کار، میراث فرهنگی و شهرداری‌ها مسئولیت آن را نمی‌پذیرند و هر نهادی این مسئولیت را به گردن دیگری می‌اندازد. اما همین نهادها در زمینه‌های مذهبی یا فرستادن مردم به کربلا و برگزاری مراسم‌های مذهبی هزینه های کلان می‌کنند.
