در هفته‌های اخیر فتوایی از آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی یکی از مراجع تقلید شیعیان در رسانه‌ها بازتاب یافت که درباره «اجازه ترک حجاب در صورت ضرورت» صادر کرده بود.
مکارم شیرازی در این فتوا گفته است: «با توجه به اینکه اگر دختران مسلمان و متدین دروس عالی را نخوانند تنها افراد بی بند و بار و لامذهب پست‌های مهم را اشغال می‌کنند، به افراد متدین اجازه داده می شود که حجاب را در خصوص مواردی که ضرورت دارد، رعایت نکنند ولی در غیر این موارد، حتما مراعات نمایند».
برخی منتقدان با بی‌پایه دانستن ادبیات فتوا گفتند که این فتوا تبلیغی بیش نیست و برخی هم از آن استقبال کردند.
پس از واکنش‌های مختلف به این فتوا دفتر مکارم شیرازی در دو نوبت توضیحاتی درباره آن منتشر کرد. وب‌سایت مکارم شیرازی در ۱۶ تیرماه توضیحی را به نقل از او منتشر کرد و نوشت شکی نیست حجاب بانوان در اسلام از ضروریات دین است اما «هر حکمی می‌تواند در مقام ضرورت٬ استثنایی داشته باشد».
دفتر مکارم شیرازی یک بار دیگر در ۲۲ تیر ماه توضیحات تازه‌ای منتشر کرد و نوشت که این حکم مربوط به ۱۵ سال قبل و درباره دانشجویان بومی کشورهایی مانند ترکیه است. توضیحات چند باره دفتر این مرجع تقلید که در آن تلاش شده است این فتوا فقط شامل خارج از ایران دانسته شود شاید ناشی از واکنش‌هایی باشد که به این فتوا صورت گرفته است.
منصوره شجاعی پژوهشگر٬ فعال و مدافع حقوق زنان در گفت‌وگو با کیهان لندن صدور این حکم را به فال نیک می‌گیرد و آن را نتیجه و حاصل تلاش‌های جنبش زنان و کمپین‌های حجاب اجباری می‌داند.
– ما شاهد واکنش‌های مختلفی به این فتوا بودیم و برخی معتقدند چون پایه فقهی ندارد مهم نیست و برخی هم آن را بی‌سابقه و در نوع خود مهم ارزیابی می‌کنند٬ شما در این‌باره چه نظری دارید؟
– به اعتقاد من ضرورت این روزهای جامعه ایران منجر به صدور این فتوا شده و ما باید آن را مثل یک پدیده اجتماعی از منظرهای مختلف بررسی کنیم. من اگر بخواهم این فتوا را از دیدگاه جنبش زنان بررسی کنم باید بگویم که خواست و اراده زنان برای حضور در پست‌های مهم کشوری٬ ارتقاء توانایی و شایستگی آنها از طریق حضورشان در دانشگاه‌ها و سهم چشمگیر آنها در مطرح ساختن نام ایران در موفقیت‌هایی همچون المپیادهای مختلف، طیف‌های مختلف جامعه حتی گروه‌های سنتی و مذهبی و روحانیت نزدیک به حکومت را مجبور کرد که متوجه تاثیر موفقیت‌های زنان بشوند و در این میان٬ دستیابی به آموزش عالی و فضای آکادمیک جهانی یکی از مهمترین عوامل برای پیشرفت بود. بنابراین به نظرم آقای مکارم شیرازی یا مراجع تقلید دیگری که نگاه روشن‌تری به مساله زنان و حجاب دارند به فکر افتاده‌اند که با فتوا اوضاع را تعدیل کنند.
– برخی منتقدان اما می‌گویند که این فتوا پایه فقهی ندارد و صرفا جنبه تبلیغاتی دارد. نظر شما چیست؟
– البته فقه تخصص من نیست٬ اما از آنجا که حجاب بیش از ۳۰ سال است مساله زنان ماست و من هم سال‌ها در این حوزه تحقیق کرده‌ام باید بگویم که حجاب جزء احکامی است که در اصطلاح فقهی محل دعواست٬ می‌شود بر سرش چانه‌زنی کرد و فتواهای مختلفی دارد.
– این فتوا زمانی در رسانه‌ها انعکاس یافت که نگرانی‌های مسئولان درباره به گفته آنها بدحجابی افزایش یافته. به عنوان مثال محمدباقر الفت معاون اجتماعی رئیس قوه قضاییه اول تیر ماه گفت که از «بدحجابی در حال رفتن به سمت بی‌حجابی هستیم». به نظر شما در این شرایط این فتوا چقدر می‌تواند اهمیت داشته باشد؟
– جامعه ما جمع اضداد است و آنچنان سلیقه‌ای و ملوک‌الطوایفی اداره می‌شود که هر چیزی ممکن است در آن اتفاق بیافتد. مثلا جریانی در قوه قضاییه به بهانه تکریم حجاب به سرکوب مردم و به ویژه زنان مشغول است٬ جریان دیگری که مثلا آقای مکارم شیرازی هم متعلق به آن است دیدگاه منعطف‌تری در این زمینه دارد. از سوی دیگر جریانی در دولت نگران فرار مغزهاست. بنابراین جریان اصلی در تیول های مختلف حکومتی هیچ ربطی به تیول دیگر ندارد. در این فضای هرج و مرج و بی قانونی هیچ تضمینی وجود ندارد دختران و زنانی که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند زمان بازگشت به کشور با مشکل و محدودیت و بازجویی مواجه نشوند. شاید افرادی همانند مکارم شیرازی می‌خواهند با این فتواها این ترس و تهدید و نگرانی‌ها را کم کنند به ویژه آنکه میل به مهاجرت٬ میل به ادامه تحصیل و ورود به فضاهای آکادمیک کشورهای پیشرفته دیگر فقط خواسته گروه‌های روشنفکر و یا سکولار جامعه نیست و حتی فرزندان مراجع نزدیک به دولت هم به این سیل پیوسته‌اند.
– خودتان هم اشاره کردید که ما جامعه‌ای چندگانه داریم. این پرسش مطرح می‌شود که مثلا فردی مرجع تقلیدش مکارم شیرازی نیست٬ در دانشگاهی در خارج از کشور که پوشش حجاب ممنوع است درس بخواند و به کشور برگردد٬ چه تضمینی وجود دارد که با او برخورد نشود؟
– نقد شما متوجه دستگاه امنیتی و قوه قضاییه است. آنها حجاب را مساله‌ای امنیتی می‌بینند و اگر کسی موهایش پیدا باشد با اتهام اقدام علیه امنیت ملی محکوم می‌شود. بله هیچ تضمینی وجود ندارد اما هیچ تغییری هم یک شبه اتفاق نمی‌افتد. اگر قرار بود با یک فتوا همه چیز تغییر کند و امنیت٬ آرامش و احترام به فضای خصوصی افراد برگردد که اسمش فتوا نمی‌شد. فقط در جریان یک انقلاب است که همه چیز با سرعتی شگفت‌آور دگرگون می‌شود و این دگرگونی الزاما به امنیت دموکراسی و سلامت دستگاه های زمامداری منجر نمی‌شود. تغییر به مرور و با تلاش و مبارزه مدنی در دوسطح توده‌ای و الیت شروع می‌شود و پیش می‌رود . برای مثال همین فتواهای کوچک چنانچه ازسوی مردم و جامعه مدنی پی گرفته شود و جامعه مدنی به این گونه تغییرات به عنوان فرصتی برای ادامه مبارزات مدنی خویش نگاه کند می‌تواند فرصتی برای تغییر باشد. حالا ما باید ببینیم چقدر از این فتوا حمایت عرفی٬ قانونی و شرعی می‌شود ، رسانه‌ها تا چه اندازه پوشش موضوعی می‌دهند و از سوی مردم و جامعه مدنی چقدر تبلیغ و ترویج می‌شود.
– شما بر تغییر تدریجی در این زمینه تاکید کردید٬ فکر می‌کنید تاثیر چنین فتوایی بر جنبش زنان و کمپین‌های ضد حجاب اجباری جیست؟
– اجازه بدهید بر عکس نگاه کنیم و من به نحو دیگری پاسخ شما را بدهم. شما چرا نمی‌گویید تاثیر جنبش زنان٬ کمپین‌های ضد حجاب اجباری و تولید گفتمان پوشش اختیاری منجر به صدور چنین فتوایی شده است؟ من معتقدم این فتوا نتیجه و حاصل آن تلاش‌هاست. آقای مکارم شیرازی می‌توانست اول انقلاب و زمانی که آقای خمینی حکم به حجاب اجباری داد چنین فتوایی صادر کند. در آن زمان جامعه به این شدت و وسعت خواستار اختیاری شدن حجاب نبود هر چند که نباید تلاش‌های جنبش زنان در ۱۷ اسفند سال ۱۳۵۷ و اعتراض آنها را به حجاب اجباری نادیده بگیریم اما آن اتفاق فقط یک حادثه تاریخی بود و ادامه نیافت. چیزی مثل دولت مستعجل. این را هم اضافه کنم که صدور چنین فتوایی یک گام از آغاز راه است و باید پیش برود و تبدیل به قانون شود اما من از این بابت به جنبش زنان تبریک می‌گویم.
