روشنک آسترکی- عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی دولت یازدهم به تازگی با اشاره به اهمیت بهبود شاخص کیفیت زندگی در ایران گفت: «وضعیت مسکن ۱۹ میلیون نفر مثبت ارزیابی نمیشود».
این اولینبار نیست که یک مقام مسئول از کیفیت نامطلوب ساختمانها و خانهها در ایران سخن میگوید. علی بیتاللهی٬ رئیس بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن، شهرسازی نیز سال گذشته در مورد وضعیت خانههای تهران گفته بود : «در کلِ تهران بیش از ۵۰ درصد از ساختمانها فاقد کیفیت لازم و مقاومت در برابر زلزله هستند و در واقع یک میلیون واحد مسکونی فاقد کیفیت هستند که ۲۰۰ هزار واحد از آنها در معرض زلزله قرار دارند».
در ایران معمولا بعد از هر حادثه طبیعی مانند زلزله و سیل که خسارتهای گسترده به دنبال دارد، بحث مقاومسازی ساختمانها مورد توجه مسئولان دولتی قرار میگیرد. در همین رابطه پس از زلزله بم که با ۶٫۶ ریشتر در دی ماه ۸۲ رخ داد و حدود شصت هزار نفر کشته و زخمی و ۱۰۰ هزار نفر بیخانمان بر جای گذاشت، موجی از توجه به مقاومسازی ساختمانها در برابر زلزله در میان مسئولان به راه افتاد؛ موجی که منجر به نامگذاری پنجم دی ماه به نام «روز ملی ایمنی در برابر زلزله» به مناسبت سالروز این زلزله فاجعهبار شد. اما نتیجه این نامگذاری چندان رضایتبخش نبوده و همانطور که رییس بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی میگوید تنها در پایتخت ایران بیش از نیمی از ساختمانها توان ایستادگی در برابر زلزله را ندارند. این مساله باعث شده بارها و بارها کارشناسان ساختمان هشدار بدهند که در صورت بروز زلزله در تهران، ایران شاهد یک فاجعه بزرگ انسانی خواهد بود و میلیونها نفر در این شهر جان خود را از دست خواهند داد.
یکی از دلائل مهم در نامقاوم بودن ساختمانها، استفاده از مصالح بیکیفیت است و به نظر میرسد که این عامل با توجه به واردات بیرویه مصالح ساختمانی بیکیفیت از چین در سالهای اخیر به یکی از دلائل اصلی نامقاوم بودن ساختمانها در ایران تبدیل شده است. این مساله نه تنها باعث نامقاوم بودن ساختمان در مقابل زلزله یا سیل شده بلکه عمر مفید ساختمان در ایران را نیز کاهش داده است؛ عمر مفیدی که هماکنون ۳۰ سال برآورد میشود٬ رقمی که بسیار پایین است.
مساله فقط زلزله نیست
عواملی که کارشناسان در کیفیت ساختمان مورد توجه قرار میدهند، تنها مقاومت ساختمان در برابر زلزله نیست، ایمنی در برابر آتشسوزی و سیل و دیگر حوادث طبیعی، بهینهسازی مصرف سوخت، آکوستیک بودن، دسترسی ساکنان به نور کافی و استفاده از مصالح بادوام و با کیفیت از دیگر موارد مهمی است که در بحث کیفیت ساختمان مورد توجه قرار میگیرد. در یک دستهبندی کلی سطح کیفیت در ساختمانسازی با سه محور مورد بررسی قرار میگیرد: 
مقاوم ساختن، ایمن ساختن و بهینه ساختن.
کارشناسان ساختمان معتقدند اگر یک ساختمان به شکلی ساخته شود که در برابر زلزله مقاوم باشد، این به این معنا نیست که این ساختمان برای ساکنان آن ایمن است بلکه زوایای پنهان ایمنی ساختمانها در پس مقوله مقاومسازی، پنهان و مغفول میماند.
در این میان قانون بیمه ساختمان تنها پوشش بیمهای ساختمان در برابر زلزله و حوادث طبیعی است که خطراتی مانند حریق و انفجار، برق گرفتگی، سقوط آسانسور، گازگرفتگی و مسائلی از این دست که تهدیدهای ایمنی برای ساکنان است را شامل نمیشود. زیانهای ناشی از اجباری نبودن بیمه در مورد تهدیدهایی به جز زلزله و حوادث طبیعی زمانی مشخص میشود که بدانیم هفت مورد از ۱۳ مورد علت مرگ بر اثر گازگرفتگی به ایمن بودن ساختمان در زمینه تهویه، سیستم گرمایش مرکزی و طراحی و نصب دودکشهای داخلی مربوط میشود.
آمار قربانیان گازگرفتگی هم در ایران قابل توجه است٬این آمار نشان میدهد که ۵۴۱ نفر از ابتدای فروردین تا پایان بهمن سال ۱۳۹۴ بر اثر مسمومیت با گاز منوکسیدکربن در کشور جان باختهاند.
رقابت مصرف و اتلاف انرژی در ساختمان
یکی دیگر از موارد مهمی که از نظر کیفی٬ ساختمان را رتبهدار میکند، بحث بهینهسازی در مصرف سوخت است؛ عاملی که در ایرانِ چهارفصل که مردم را در بیشتر نقاط کشور وادار به استفاده از وسائل سرمایشی در فصول گرم و وسائل گرمایشی در فصول سرد میکند، قابل توجه است.
آمارها نشان میدهد ۵۰ درصد از مصرف گاز طبیعی کشور به بخش ساختمانها مربوط است و سالانه به طور متوسط صد هزار میلیون متر مکعب گاز طبیعی در ایران مصرف میشود٬ از این میزان حدود ۴۶ هزارمیلیون متر مکعب گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری عمومی مصرف میشود. در سالهایی که کشور زمستان سردتری را تجربه میکند٬ میزان مصرف حتی تا یک و نیم برابر نیز افزایش مییابد.
آمارها همچنین نشان میدهد مصرف انرژی در ساختمانهای ایران ۲. ۵ برابر متوسط جهانی است و مصرف سوخت در ایران سالانه با افزایش ۵/۱۰ درصدی روبرو است.
اما در کنار مصرف بالای خانگی سوخت و انرژی در ایران، ساختمانها هم در اتلاف انرژی رتبهدار هستند. بنا به گفته کارشناسان٬ پوسته خارجی ساختمان محافظ اصلی یک ساختمان در برابر عوامل نامساعد جوی و تعیینکننده میزان تبادل حرارت ساختمان است که شامل درها، جدارههای نورگذر شفاف (پنجرهها و نورگیرهای سقفی) و جدارههای صلب (دیوارها، سقف پیلوت و پشتبام) میشود. بر اساس تحقیقات مشخص شده دیوارهای جانبی ۳۵ درصد، سقف ۲۵ درصد، کف ۱۵درصد و در و پنجرهها ۲۵ درصد در اتلاف انرژی سهیم هستند.
در این میان کارشناسان معتقدند بهکارگیری تجهیزاتی با ظرفیت مناسب و بهرهوری بالا سبب کاهش میزان بار حرارتی ساختمان میشود. بار حرارتی ساختمان در حقیقت میزان حرارتی است که به عنوانهای مختلف از ساختمان خارج میشود. به طور کلی اتلاف حرارتی ساختمان از دو منبع اصلی ناشی میشود؛ اتلاف حرارتی از جدارههای ساختمان و اتلاف حرارتی در نتیجه ورود هوای سرد خارج به داخل ساختمان از طریق نفوذ و تجدید هوا.
در حالی که دیوارها در اتلاف انرژی سهمی ۳۵ درصدی دارند، عایقکاری دیوارها برای بیشتر سازندگان ایرانی بیاهمیتترین بخش عایقکاری حرارتی است. دوجداره کردن دیوارها، استفاده از مصالح باکیفیت و متناسب با اقلیمی که ساختمان در آن واقع شده، استفاده از مصالح عایقکاری همچون الیاف حبابدار، ابر عایقکاری، عایق فایبرگلاس و پشمسنگ از جمله اقدامات موثر در عایقکاری دیوارهاست که نه تنها بسیاری از سازندگان ساختمان در ایران به آن توجه نمیکنند بلکه هیچ قانون یا نظارتی از سوی دولت، سازنده را مجبور به در نظر گرفتن استانداردهای عایقکاری یا هر اقدام دیگری که به بهینهسازی مصرف سوخت منجرشود، نمیکند.
در پایان گفتنی است با بررسی قوانین ساخت و ساز در ایران، مشخص میشود بسیاری از موارد استاندارد ساخت بنا و ساختمانهای با کیفیت در قانون به ویژه در مقررات ملی ساخت پیشبینی شده است اما نقطه کور ماجرا، اجرایی نشدن بسیاری از این قوانین و همچنین بحث نظارت بر ساخت است.
بر اساس قانون٬ نظارت بر ساخت ساختمان با سازمان نظام مهندسی است و سازنده پس از تایید نقشه کلی ساختمان توسط شهرداری مراحل ساخت را زیر نظر ناظران نظام مهندسی طی و در پایان با تایید مهندسان ناظر، شهرداری مجوز پایان ساخت ساختمان را صادر میکند. اما فساد جاری در سیستم شهرداری در ایران باعث می شود برخی سازندگان با پرداخت رشوه، تاییدیهها را بدون در نظر گرفتن میزان کیفیت و ایمنی ساختمان دریافت کنند. به این ترتیب بسیاری از مردم در ساختمانهایی ساکن میشوند که جانشان بازیچه سهلانگاری برخی سازندگان و رشوهای که به جیب شهرداری رفته است، میشود.
